We hebben de lokale goudmijn gevonden

Twee op de drie dorpen in de Spaanse provincie Granada dreigen leeg te lopen. Vaak liggen ze ver uit elkaar, wonen er weinig kinderen en is er een aanzienlijke werkloosheid. Daarom wordt er nu gekeken naar de lokale sterke kanten, zoals erfgoed en biologische landbouw.

Zo’n 1,5 miljoen jaar geleden vestigde de eerste mensaap van West-Europa zich in Orce, een dorp in het noordoosten van de provincie Granada. Tegenwoordig telt het dorp 1118 inwoners en staat het bovenaan de lijst met dorpen in de provincie waar het risico op ontvolking het hoogst is.

Slinkt het aantal mensen in een dorp in tien jaar tijd met meer dan 1 procent, dan bevindt het zich in de gevarenzone

Orce voldoet aan de twee criteria die de Europese Unie heeft opgesteld voor dorpen die met uitsterven worden bedreigd. Om te beginnen is dat de bevolkingsdichtheid; wanneer er minder dan acht personen per vierkante kilometer wonen, is de kans op ontvolking groot. Vervolgens wordt er gekeken naar de hoeveelheid inwoners: slinkt het aantal mensen in een dorp in tien jaar tijd met meer dan 1 procent, dan bevindt het zich in de gevarenzone. De situatie in Orce is precair: het dorp telt 3,5 inwoners per vierkante kilometer en het aantal inwoners is de afgelopen tien jaar met 11 procent teruggelopen.

Krimp

Het gaat niet alleen om Orce, twee op de drie van de in totaal 174 gemeentes in Granada dreigen uit te sterven. In drie van die dorpen – Capileira, Lanteira en Huélago – is er alleen sprake van een lage bevolkingsdichtheid. In 74 dorpen krimpt het aantal mensen in hoog tempo. Gobernador springt met een terugval van 35 procent extra in het oog: in 2010 woonden er nog 322 mensen in het dorp, in 2022 nog maar 210. Zet deze trend door, dan is er over twintig jaar niemand meer over. Er zijn 38 dorpen waar beide factoren een rol spelen; die baren het meest zorgen.

Deze gegevens zijn afkomstig uit een studie over het risico op ontvolking in de provincie Granada, inclusief voorgestelde maatregelen, uitgevoerd door een groep onderzoekers van de Universiteit van Granada in opdracht van het provinciebestuur. Het doel was een beeld te krijgen van de situatie, zodat er adequate stappen genomen konden worden.

Hoogleraar financiële economie Andrés Navarro leidde het onderzoek. ‘Er is niet alleen gekeken naar de twee criteria van de Europese Unie, maar naar 68 variabelen in elk dorp,’ zegt hij. ‘We hebben ons wel beperkt tot de 167 dorpen met minder dan twintigduizend inwoners, want daar is de provincie vooral in geïnteresseerd. En wij denken zelf dat dorpen met meer inwoners in de nabije toekomst minder risico lopen.’ Aan de hand van de 68 variabelen – te vinden in het door El País ingezien onderzoeksverslag – hebben de onderzoekers de kenmerken beschreven van dorpen die met uitsterven worden bedreigd.

De burgemeester van Orce is een beetje in zijn wiek geschoten omdat zijn dorp bovenaan de lijst staat

Vaak betreft het dorpen met verschillende kernen die ver uit elkaar liggen, wonen er veel 65-plussers en mensen die afhankelijk zijn van zorg, zijn er weinig kinderen onder de zestien, is er een aanzienlijke werkloosheid en bevinden ze zich ver weg van de hoofdstad.

José Ramón Martínez, burgemeester van Orce (voorheen namens Izquierda Unida, nu van Para la Gente), is een beetje in zijn wiek geschoten omdat zijn dorp bovenaan de lijst staat. ‘Onze gemeente beslaat 325 vierkante kilometer, waarvan logischerwijs een groot deel niet bewoond is. Daarom staan we bovenaan. En al hebben we een krimpprobleem, ik denk niet dat wij het meeste risico lopen, al wil ik daarmee het probleem niet ontkennen.’

De jaren vijftig en zestig

Volgens de burgemeester ligt de oorzaak, net als op zoveel andere plekken, in de jaren vijftig en zestig, toen mensen massaal naar de grote steden trokken. Dat tij heeft men niet weten te keren. ‘Dat moeten we wel doen, of we moeten het proces in elk geval proberen te vertragen,’ zegt Martínez. ‘In anderhalf miljoen jaar is er heel wat volk door Orce getrokken en nu wil iedereen weg,’ vervolgt hij gekscherend. ‘Industrie hebben we niet, we moeten ons focussen op onze sterke kanten: erfgoed en biologische landbouw. Daar moeten we zodanig op inzetten dat niemand meer weg wil en er mensen hiernaartoe willen komen.’

Bovendien hoopt hij dat overheden, zoals de provincie en het regiobestuur van Andalusië, hun best gaan doen om te decentraliseren, zodat niet alle afdelingen en loketten zich in de hoofdstad concentreren. Martínez zegt dat ze al een paar maatregelen hebben getroffen om leegloop tegen te gaan, maar hij beseft dat er nog veel meer moet gebeuren.

‘Nu wonen veel mensen alleen maar in de stad omdat daar medische voorzieningen zijn’

‘De situatie in de provincie Granada is niet verontrustender dan die in andere provincies in Spanje, voor zover dat is onderzocht,’ zegt Andrés Navarro. ‘Er zijn geen vergelijkbare onderzoeken naar de stand van zaken op provinciaal niveau, dit is het eerste onderzoek. Er zijn wel gegevens met betrekking tot de autonome regio’s in Spanje, maar die onderzoeken zijn minder gedetailleerd. Castilië-La Mancha en Castilië en Leon blijken de dunstbevolkte regio’s te zijn.’

De groep onderzoekers van de Universiteit van Granada wilde zich niet beperken tot het stellen van een diagnose, maar doet ook suggesties. ‘Is de kwaal eenmaal vastgesteld, dan moet je laten zien hoe je die kunt genezen. Liever geen algemene suggesties, je moet elk geval apart bekijken en op basis van die 68 variabelen acteren op de relevante punten.’ De onderzoekers hebben de suggesties die voor de afzonderlijke gevallen zijn gedaan bij elkaar geveegd en er vijftig maatregelen uit gedestilleerd, verdeeld over vijf strategische pijlers.

Een van die maatregelen – die voor jongeren vaak al bestaat, maar niet voor 65-plussers – is openbaar vervoer naar Granada (heen en terug op dezelfde dag) en andere gemeenten, zoals die aan de Costa Tropical. Dat gesubsidieerde vervoer zou er dan een paar keer per dag moeten zijn en op dusdanige tijden dat de inwoners van zo’n dorp de nacht thuis kunnen doorbrengen. ‘Het mooist zou zijn als het gratis is,’ zegt Navarro. ‘Dan zouden veel mensen die regelmatig naar de dokter of het ziekenhuis moeten in hun dorp kunnen blijven wonen en gratis en op gepaste tijden naar de hoofdstad kunnen reizen. ‘Nu wonen veel van die mensen alleen maar in de stad omdat daar medische voorzieningen zijn.’

Berggebieden

Francisco Rodríguez, de geliefde voorzitter van het provinciebestuur van Granada, legt uit waarom het noodzakelijk was om dit uitgebreide onderzoek te laten uitvoeren. ‘Het is belangrijk om eerst de situatie goed te doorgronden, zo voorkom je dat er lukraak maatregelen worden getroffen, zoals vroeger weleens het geval was.’ Hij benadrukt dat de provincie wat betreft mobiliteit en vervoer kampt met een paar extra uitdagingen. ‘Allereerst is Granada de provincie met de meeste gemeentes van Andalusië. Daarnaast bestaat een groot deel van de provincie uit de berggebieden Sierra Nevada en Alpujarra, wat het extra lastig maakt.’

Alpujarra, op zijn zachtst gezegd een moeilijk toegankelijk gebied, waar in 20 van de 24 dorpjes de bevolking krimpt, heeft de oplossing voor het probleem gevonden door te investeren in waar ze goed in zijn. Rodríguez: ‘In het dorp Pórtugos wonen steeds meer kinderen en het aantal schoolklassen neemt toe. De oplossing lag in de productie van serranoham, met alles wat daarbij komt kijken, van de bedrijven tot aan de droogkamers. De serranoham-industrie trekt veel gezinnen aan die zich in het gebied vestigen.’ Het blijkt een deel van de oplossing: onderzoek wat lokaal de sterke punten zijn en hoe die verder kunnen worden ontwikkeld.

Sommige deelgemeentes zijn met tweeduizend inwoners groter dan gemeentes met een eigen gemeentehuis

Behalve het bergachtige karakter van de provincie is er volgens Rodríguez nog een probleem. De dorpjes liggen her en der verspreid. Een duidelijk voorbeeld is de plaats Loja (20.550 inwoners), waar achttien deelgemeentes onder vallen. Sommige deelgemeentes zijn met tweeduizend inwoners groter dan gemeentes met een eigen gemeentehuis.

Rodríguez is ervan overtuigd dat met de juiste maatregelen de dorpen niet zullen leegstromen. Hij heeft al concrete maatregelen genomen om dit probleem op te lossen. Bijvoorbeeld door meer subsidies en meer budget vrij te maken voor de bouw en voor diensten in de dorpen en gemeentes die met uitsterven worden bedreigd, met name waar de bevolking her en der verspreid woont. ‘Door te blijven inzetten op deze maatregelen en de effectiviteit ervan te evalueren weten we over vijf à tien jaar of we op de goede weg zitten,’ aldus Rodríguez.

‘Orce is de grootste gemeente van de provincie en kan bogen op een paleontologisch erfgoed en op natuurlijk erfgoed, dat ons echter niets oplevert,’ zegt burgemeester Martínez. Maar het dorp heeft de lokale goudmijn gevonden: de ouderenzorg. ‘Meer dan twintig mensen werken als verzorger voor ouderen, een overheidsdienst waar de zorgwet in voorziet. Ik ben me ervan bewust dat het geld afkomstig is uit publieke middelen, maar het is werk en werk creëert welvaart en dat maakt dat de mensen hier willen blijven wonen. Daar zetten we op in.’