Het Rotterdamse architectenbureau De Urbanisten heeft een antwoord gevonden op de overvloed van water dat ‘van vier kanten komt’. De monding van de Keilehaven, ooit een somber industriegebied, is dankzij een natuurlijke stormvloedkering nu een natuurvriendelijk reservaat.
Ooit was het gebiedje een Rotterdamse industriehaven. Inmiddels heeft het een transformatie ondergaan tot getijdenpark, aangelegd om de rivier midden in de stad te laten stijgen en dalen, tot heil van de natuur. De zwanen voelen zich al thuis op het sprankelende water van de Keilehaven en ook andere vogels, zoals futen, scholeksters, wilde eenden en ijsvogels, ondekten er al snel een gastvrije plek in.
Landschapsarchitect Dirk van Peijpe van architectenbureau De Urbanisten voorziet een mooie toekomst voor dit soort projecten. ‘We werken steeds meer aan een ecologische agenda, waarbij we niet alleen rekening houden met het klimaat, maar ook met de natuur. Wat doen we voor de niet-menselijke bewoners van deze stad?’
We zoeken naar een balans tussen natuurlijke processen en het park als culturele interventie
Het bekroonde getijdenpark, op een steenworp afstand van zijn kantoorgebouw, is een antwoord op die vraag. Ooit was het een sombere industriële haven zoals er zoveel zijn. Nu leidt een zandstrand naar water dat omringd is door houten plateaus van verschillende hoogtes en barrières van tegels uit Rotterdamse tuinen, waar inheemse planten zullen worden gezaaid en kunnen gedijen.
‘Door de komst van de natuurvriendelijke oevers duiken er nieuwe soorten op, zoals waadvogels die in het slib komen foerageren,’ zegt landschapsarchitect Marit Janse van De Urbanisten. ‘De aanleg van getijdenparken grijpt ook terug naar het verleden van deze regio als natuurlijke riviermonding. We zoeken naar een balans tussen natuurlijke processen en het park als culturele interventie.’
Stem van het water
Het project is geen overbodige luxe. Zoals de meeste mensen of plekken in Nederland heeft Rotterdam een band met het water. Die band is historisch. Immers: ‘God heeft de wereld geschapen, maar de Nederlanders hebben Nederland geschapen.’ Hendrik Marsman dichtte in de jaren dertig: ‘En in alle gewesten/ wordt de stem van het water/ met zijn eeuwige rampen/ gevreesd en gehoord.’
Die band zal er ook in de toekomst zijn, aangezien de zeespiegel stijgt en de klimaatcrisis gepaard gaat met hevige regenbuien. ‘In Rotterdam komt het water van alle vier de kanten,’ zegt Van Peijpe. ‘Deltasteden staan sterk bloot aan klimaatverandering, vooral vanwege de stijging van de zeespiegel, die sneller gaat dan verwacht, maar ook door wat er uit de rivieren komt. We hebben te maken met een toename van hevige regenval én van droogte én van stijgend grondwater, vaak in combinatie met bodemdaling.’
In december noopten storm Pia en extreme regenval Rotterdam ertoe voor het eerst de Maeslantkering te sluiten, om zich tegen stormvloed te beschermen. In andere gebieden werden zandzakken opgestapeld tegen het uitzonderlijk hoge water in de Maas en de Rijn en in het IJssel- en Markermeer.
Impressie van de Keilehaven bij hoog water. – © De Urbanisten
Impressie van de Keilehaven bij laag water. – © De Urbanisten
Het is nu uitdrukkelijk overheidsbeleid dat niet alleen het waterbeheer, maar ook de stedelijke ontwikkeling ‘geleid wordt door water en grond’, aldus Frans Klijn, specialist in overstromingen bij instituut Deltares. ‘Het weer wordt steeds ruwer,’ zegt hij. ‘We hebben de waterstanden en ook de grondwaterstanden binnen zeer krappe grenzen kunnen houden, maar waarschijnlijk is dat in de toekomst niet meer mogelijk. Onze waterschappen zeggen dus al tegen nieuwe ontwikkelaars: we moeten meer ruimte hebben voor waterberging en meer flexibiliteit om het waterpeil aan te passen. Er is meer fluctuatiepotentieel en een groter vrijboord nodig, dus blijf uit de natte gebieden. En er moet meer ruimte komen voor opslag en afvoer.’
Het project ‘Ruimte voor de rivier’ – kosten: 2,3 miljard euro – voorziet in de aanleg van uiterwaarden op meer dan dertig locaties langs vier rivieren. Het heeft het land dit jaar al gered van de ergste overstromingen. In het kader van het nationale Deltaprogramma wordt er geld gestopt in maatregelen om de veiligheid tot 2050 te garanderen. Een miljarden euro’s kostend hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) omvat honderd projecten om kilometers dijken te versterken. Dat is volgens Rijkswaterstaat allemaal nodig om te voorkomen dat 60 procent van het land regelmatig onder water komt te staan.
‘Het gaat hier om veranderingsgericht deltabeheer, niet om hier en daar wat zaken bijstellen’
Maar ook in de steden moet waterbescherming samengaan met stadsontwerp om een aantrekkelijke, klimaatbestendige stad te creëren, zegt Arnoud Molenaar, Chief Resilience Officer bij de gemeente Rotterdam. Er is enorm veel werk verricht: de stad heeft waterpleinen en groene en blauwe daken gebouwd en er staat een 2 kilometer lang park boven op een voormalig spoorwegviaduct gepland [het Hofbogenpark]. De waterpleinen, eveneens ontworpen door De Urbanisten, zijn heel eenvoudig aangelegd in overloopgebieden; als er te veel regenwater is, lopen ze vol en vervolgens lopen ze weer langzaam leeg, zodat de stormafvoer niet overstroomd raakt. En als het water weg is, wordt het plein weer een openbare ruimte.
‘Het belangrijkste is dat we investeren in geenspijtmaatregelen,’ zegt Molenaar [maatregelen die in elk denkbaar scenario goed uitpakken en waarmee je minstens twee vliegen in één klap slaat]. ‘Het gaat hier om veranderingsgericht deltabeheer, niet om hier en daar wat zaken bijstellen. We moeten over waterveiligheid praten tegen de achtergrond van alle andere transities. Maar woningen die aan het water liggen hebben ook een hogere waarde; we willen dat een groenere stad aantrekkelijk wordt voor gezinnen met hogere inkomens, voor bedrijven. En door slim te werken aan een klimaatbestendige stad kunnen we ook de aantrekkelijkheid vergroten.’
Macrofauna
Ook voor de natuur kan dit goed uitpakken, zegt Niels de Zwarte, adjunct-directeur van het Natuurhistorisch Museum Rotterdam: mosselen en algen, vissen en macrofauna kunnen onder drijvende huizen schuilen, groene gevels bevorderen het plantenleven. ‘We zullen in onze speciale planning stroomgebieden voor water moeten creëren en ontwerpen. Dit zijn ook de locaties waar natuur en recreatie een plek kunnen krijgen en stedelingen zich kunnen vermaken.’
‘We lijken de prinses op de erwt te zijn geworden: als we een beetje nat worden, schreeuwen we al moord en brand’
Friso de Zeeuw, emeritus hoogleraar gebiedsontwikkeling aan de TU Delft, ziet één gevaar van overmatige stadsplanning op dit gebied: het land moet wel realistisch blijven en niet vergeten dat het vroeger elk jaar met overstromingen te maken kreeg. Hij pleit ervoor de dijken te versterken en ruimte te geven aan rivieren, maar zegt dat het beter is om incidentele kleine overstromingsschade te accepteren dan om allerlei ‘dicterende’ nieuwe planningsregels in te voeren. ‘We lijken de prinses op de erwt te zijn geworden: als we een beetje nat worden, schreeuwen we al moord en brand.’
Maar velen verwelkomen een verandering in het tij van het stadsontwerp – zeker aan de Keilehaven. ‘Ik ben verliefd op natuurprojecten die getijdeneffecten mogelijk maken,’ aldus De Zwarte. ‘Bijna nergens ter wereld vind je een stad met dit getij in de rivier waarbij je van zoet naar zout gaat. Dat maakt Rotterdam uniek.’
