Mark Rutte, ofwel de Trump-fluisteraar

Mark Rutte wordt secretaris-generaal van de NAVO, al is Oost-Europa het er niet mee eens. Maar de ex-premier weet hoe om te gaan met de grootste dreiging voor het bondgenootschap: Donald Trump.

Er zijn maar weinig landen waar je zulke sympathieke beelden kunt verwachten van een vreedzame machtsoverdracht: Mark Rutte, aftredend premier van Nederland, ontving zijn opvolger Dick Schoof vorige week in het Torentje, de ambtswoning van Den Haag, overhandigde hem de rituele houten voorzittershamer voor de kabinetsvergaderingen, en zwaaide vervolgens naar de camera om op zijn fiets zijn nieuwe avontuur tegemoet te gaan – zonder helm, zonder bewaker, een burger als alle andere.

In zijn dertien jaar als premier heeft Mark Rutte een imago verworven dat perfect balanceert tussen benaderbaarheid en eigenzinnigheid, en dat hem tot een van de populairste politici van zijn land heeft gemaakt: hij is altijd correct gekleed, woont altijd in hetzelfde bescheiden huis en gaat elk jaar met dezelfde vriend op vakantie naar New York. Hagenaars konden hem op de fiets naar kantoor zien gaan, bijtend in een appel. Vaak stopte hij onderweg even voor een praatje.

Deze nabijheid tot de mensen is binnenkort verleden tijd, aangezien Rutte de nieuwe secretaris-generaal van de NAVO wordt. De alliantie had nog vóór de top ter gelegenheid van het 75-jarig jubileum, die van 9 tot 11 juli in Washington plaatsvindt, hierover overeenstemming bereikt. De ex-minister-president zal zich moeten voorbereiden op een leven in een streng beveiligde vleugel.

Rutte is niet alleen populair in zijn thuisland, maar ook onder zijn collega’s. Dat bleek uit de spontane knuffel van Emmanuel Macron op de laatste EU-top, die meteen viraal ging. Rutte was bezig een menigte Brusselse journalisten te woord te staan toen Macron vanaf de achtergrond in beeld verscheen. De Fransman onderbrak het interview van zijn collega. ‘Sorry, ik heb dorst’, zei Macron in het Engels tegen de camera’s. Daarom zou hij Rutte meevoeren. ‘We zijn hier allemaal verdrietig omdat we een geweldige kameraad en premier verliezen,’ voegde hij eraan toe. Emotie, knuffel, schouderklopje. Een perfect moment voor op TikTok en een onverwacht coole meme voor de NAVO.

Dit ontroerende tafereel kon de bittere waarheid niet verdoezelen: Mark Rutte staat, net als Emmanuel Macron, voor een liberaal centrum dat momenteel door nationalisten overal in het Westen wordt verdrongen. In Parijs grijpt het Rassemblement National van Marine Le Pen de macht. In Den Haag droeg Rutte de macht over aan een regering onder leiding van nationaal-populist Geert Wilders.

Mark Rutte leidde zijn land bijna veertien jaar lang, ruim vijfduizend dagen, in vier verschillende coalities. Hij is wat je in Duitsland een neoliberaal zou noemen. Hoewel zijn kabinetten allerlei politieke smaken combineerden, waaronder de sociaaldemocratie, bleef Rutte altijd vasthouden aan het ideaal van een niet al te aanwezige overheid. In zijn ogen was de staat iets waarvan burgers bevrijd moesten worden, zodat ze ‘met verve konden leven’. Zelfs toen Europa achtereenvolgens te maken kreeg met de financiële crisis, de migratiecrisis en vervolgens de pandemie, bleef Rutte onverschrokken. 

Het feit dat de terugtrekking van de staat onder zijn bewind de burgers een gevoel van onveiligheid bezorgde, kwam tot uiting in steeds nieuwe regeringscrises – en in de winst die rechts-extremistische en nationaal-populistische partijen boekten.

Aan het einde van zijn liberale tijdperk staat, paradoxaal genoeg, het verlangen naar veiligheid vanuit de staat nu voorop. Het beheersen van migratie, het verlagen van de kosten van levensonderhoud, het beschermen tegen oorlog in Europa – het zijn vragen waarop het liberalisme van Mark Rutte geen antwoord kon geven. De illiberale krachten rondom Wilders namen de macht over – tegen de immigratie, tegen de EU en lange tijd ook tegen Oekraïne.

Wat heeft de opkomst van de illiberalen te maken met de recordtermijn van aartsliberaal Rutte? Of fundamenteler: hoe verdedig je de democratie vandaag de dag tegen haar vijanden? Dit zijn vragen waar Mark Rutte mee te maken krijgt als hij binnenkort leiding geeft aan de militaire alliantie, die zichzelf ziet als een paraplu en een schild van de liberale democratie tegen autocratie.

Volgens een inside joke verdient de Russische president eigenlijk de onderscheiding ‘Verkoper van het Jaar’

De nieuwkomer treft een NAVO aan die op haar 75ste verjaardag zowel van buitenaf als van binnenuit onder druk staat zoals misschien wel nooit eerder in haar geschiedenis. Het is goed mogelijk dat Rutte de alliantie niet alleen ten opzichte van Vladimir Poetin zal moeten herpositioneren, maar ook tegen de aanvallen van Donald Trump.

De nieuwe zoektocht van Rusland naar wijdverbreide macht is, hoe paradoxaal het in eerste instantie ook klinkt, geen al te grote uitdaging voor het zelfbeeld van de NAVO. De Russische oorlog brengt hen terug naar het oorspronkelijke doel van de Koude Oorlog, toen het Westen probeerde de agressieve expansiedrift van de Sovjet-Unie in toom te houden. Vladimir Poetin heeft de NAVO versterkt (in tegenstelling tot zijn bedoeling uiteraard); de organisatie is recentelijk uitgebreid met Zweden en Finland en telt nu 32 lidstaten. Volgens een inside joke verdient de Russische president eigenlijk de onderscheiding ‘Verkoper van het Jaar’. De bestaansreden van de NAVO is lang niet zo onbetwist geweest als nu – althans vanuit Europees perspectief.

En juist op dit punt worden de zaken lastig voor de toekomstige secretaris-generaal. Zijn moeilijkste taak zal zijn om de NAVO door een tweede presidentschap van Trump te leiden. De existentiële dreiging voor het huidige bondgenootschap komt van binnenuit. Trump gebruikt de alliantie al jarenlang als iets om mee te schermen. Ofwel de Europeanen betalen meer, snoeft hij tijdens verkiezingscampagnes, ofwel ik laat Poetin met hen doen wat hij wil.

Niemand binnen de NAVO spreekt dit openlijk uit, al was het maar om Joe Biden niet af te vallen, maar Mark Rutte is gekozen met de terugkeer van Trump al in gedachten. Financial Times heeft onlangs onthuld dat Rutte de NAVO al eens van zijn toorn heeft gered. Tijdens een top in juli 2018 in Brussel verraste Trump de verzamelde regeringsleiders met een ultimatum. De verdeling van de lasten is oneerlijk, was zijn klacht. De VS betalen een onevenredig hoog bedrag voor een bondgenootschap dat in de eerste plaats dient om Europa te verdedigen.

Vooral de toenmalige Duitse president werd volgens het FT-artikel op haar stuk gezet. De Bondsrepubliek gaf aanzienlijk minder dan de afgesproken twee procent uit aan defensie en kocht grote hoeveelheden gas van Rusland. Trump sprak Angela Merkel sarcastisch toe: ‘Wij verdedigen jou tegen Rusland, maar jij betaalt miljarden dollars aan Rusland?’ Het toenmalige (en huidige) hoofd van de NAVO, Jens Stoltenberg, probeerde Trump van repliek te dienen. Tijdens de Koude Oorlog, zei hij, hebben we geleerd dat we ‘samen sterker’ zijn. Trump antwoordde: ‘Hoe kun je samen sterk zijn als een land zijn energie bij de persoon vandaan haalt waartegen het ook beschermd wil worden?’ Ofwel iedereen zou zijn defensie-uitgaven verhogen, dreigde Trump, ofwel de VS zouden zich terugtrekken op nieuwjaarsdag 2019.

In de paniek die volgde kwam het moment van Mark Rutte. Merkel, Macron en Stoltenberg stuurden hem naar voren om Trump te sussen met een drievoudige tegemoetkoming: u heeft gelijk als u ons bekritiseert; jullie hebben al voor hogere militaire uitgaven gezorgd; wij zullen in de toekomst veel meer doen. Trump stemde ermee in en dat leverde Rutte sinds 12 juli 2018 de reputatie op een Trump-fluisteraar te zijn.

De chantage van Trump werkte (samen met de aanval van Poetin). De defensie-uitgaven van de NAVO-leden (exclusief de VS) zijn sinds de crash op de top met 55 procent gestegen. Destijds voldeden twee leden aan de doelstelling van twee procent; nu zijn dat er tweeëntwintig.

Onconventionele ideeën

Mark Rutte hoeft op het gebied van de lastenverdeling dus niet helemaal van voren af aan te beginnen wanneer hij straks opnieuw tegenover president Trump komt te staan. Maar rondom de belangrijkste kwestie is de situatie anders: de steun aan Oekraïne. Trump heeft hierover eveneens onconventionele ideeën: hij wil de oorlog snel beëindigen door Amerikaanse militaire hulp te gebruiken om beide partijen tot een deal te bewegen. Aan Zelensky wil Trump het signaal geven dat hij hiermee zal stoppen als de Oekraïense president bereid is te onderhandelen. Poetin daarentegen dreigt hij dat hij zijn steun anders zal verhogen.

De NAVO bereidt zich voor op dit scenario door de coördinatie van de steun aan Oekraïne over te dragen van de door de VS gecontroleerde Ramstein-groep aan het bondgenootschap. Het idee is dat in de toekomst een NAVO-missie de levering van wapens en de training van Oekraïense soldaten zal controleren. (Waarschijnlijk zal de missie niet zo worden genoemd omdat de Duitse regering de naam afwijst; mensen in Berlijn vrezen dat het de indruk zou kunnen wekken dat de NAVO de troepen stuurt.)

Rutte is een sympathieke stuurman die met veel mensen overweg kan en niet bang is voor contact met rechtspopulisten

Vanuit Midden- en Oost-Europa werd de kandidatuur van Mark Rutte sterk bekritiseerd. Niet zonder reden: Rutte was lange tijd een van de voorstanders van de Nord Stream 2-Oostzeepijpleiding; Nederland heeft de doelstelling van twee procent niet gehaald; en eigenlijk zouden de nieuwe frontlijnstaten van het bondgenootschap eindelijk het voortouw moeten nemen. Dit was de reden voor de kandidatuur van de Estse premier Kaja Kallas voor de functie van secretaris-generaal van de NAVO.

En toch is Rutte een goede keuze vanuit het perspectief van degenen die krachtige steun voor Oekraïne willen. Tijdens zijn ambtsperiode werd in juli 2014 vlucht MH17 van Malaysia Airlines boven Oekraïne door Rusland neergehaald, aan het begin van de eerste invasie door de Russen. Er kwamen 298 mensen om het leven, waaronder 192 Nederlanders. De Russische regering probeerde de misdaad te verdoezelen met eindeloze propagandaleugens. Het was Mark Rutte die de nabestaanden moest troosten en hen van informatie moest voorzien.

Het betekende het einde van zijn naïviteit ten aanzien van het Ruslandbeleid en het verklaart ook waarom Nederland keer op keer een voortrekkersrol speelde bij de wapenleveranties aan Oekraïne met bijvoorbeeld de zelfrijdende houwitser uit 2000 en de F-16-straaljager.

Als je tegenwoordig naar NAVO-insiders luistert, ontstaat het volgende beeld: als regeringsleider heeft Mark Rutte met zijn pragmatische onderhandelingsvaardigheden vier kabinetten van alle politieke smaken bij elkaar gehouden. Geen slechte training om de westerse alliantie van nu 32 landen te leiden. Rutte is een sympathieke stuurman die met veel mensen overweg kan – van extreemrechts tot centrumlinks – en niet bang is voor contact met rechtspopulisten. Dit is niet alleen belangrijk met betrekking tot Trump, maar mogelijk ook in de omgang met Frankrijk.

En dat de liberaal Rutte het naïeve geloof van veel West-Europeanen heeft belichaamd dat zij de veiligheid volledig aan de VS kunnen uitbesteden, hoeft geen nadeel te zijn als hij straks de taak op zich neemt om dit decennialange misverstand recht te zetten.