Als de Republikeinen winnen

De eventuele terugkeer van Donald Trump als president van de Verenigde Staten zou een existentieel risico kunnen vormen voor de toch al breekbare Europese eenheid. Hoe moet er worden samengewerkt als kwesties variërend van handelsbeleid tot de strijd tegen klimaatverandering en de verdediging van Europees grondgebied zo ver uit elkaar liggen?

Dit is het moment dat de meeste Europese leiders nooit hoopten mee te zullen maken. De datum is 7 november 2024, twee dagen nadat Donald Trump de Democraten opnieuw versloeg in de Amerikaanse presidentsverkiezingen, en nu al heeft de herkozen president aangekondigd dat hij Oekraïne zal dwingen een vredesakkoord met Rusland te sluiten en gebieden af te staan die het Kremlin heeft opgeëist. De leiders van Europa, die in Boedapest bijeen zijn voor een vergadering van de Europese Politieke Gemeenschap, kijken uit over de majestueuze Donau met maar één ding in gedachten: hoe hierop te reageren? Kunnen ze zich verzetten tegen de oppositie van Trump en Kyiv eindelijk geven wat het maar nodig heeft, zoals een groep leiders rond de Oekraïense president Volodymyr Zelensky en de Franse president Emmanuel Macron betogen? Moeten ze het voorbeeld van de Hongaarse premier Viktor Orbán volgen en Trumps initiatief om het conflict te beëindigen verwelkomen? Zou het niet beter zijn om met Washington samen te werken en de deal mede vorm te geven, zoals de Duitse en Italiaanse delegaties volhouden? En vooral, hoe kunnen de leiders van het continent voorkomen dat de sterke wending in het Amerikaanse buitenlandse beleid hun landen uit elkaar drijft? De terugkeer van Trump in het Witte Huis is geen zekerheid, maar de mogelijkheid dwingt de leiders van Europa om na te denken over dit soort scenario’s en te worstelen met de bijkomende vragen. 

Obstakels

De terugkeer van de voormalige reality-tv-ster aan de macht zou niet alleen de grootste test zijn in de trans-Atlantische betrekkingen in de naoorlogse geschiedenis, maar ook een existentieel risico kunnen vormen voor de Europese eenheid. De spanningen over hoe samen te werken met ’s werelds machtigste land kan het continent verdelen over kwesties variërend van handelsbeleid tot de strijd tegen klimaatverandering en de verdediging van Europees grondgebied. Europa overleefde natuurlijk het eerste presidentschap van Trump, maar alles wijst erop dat het deze keer moeilijker zal zijn, nu twee oorlogen en een voortdurende energiecrisis het continent onder druk zetten. Trump is na twee afzettingen en een reeks civiele en strafrechtelijke vervolgingen weer aan de macht gekomen en zal waarschijnlijk niet de behoefte voelen om zijn impulsen te temperen of zich te omringen met functionarissen die aandringen op gematigdheid. Cruciaal is dat, terwijl het mogelijk was om Trumps eerste termijn af te doen als een aberratie – een geopolitieke storm die we hebben overleefd –, zijn terugkeer de verschuiving in het Amerikaanse buitenlands beleid zou bestendigen. Dat zou Europa – en de Europese Unie in het bijzonder – dwingen om iets te doen waartoe het in het verleden slecht in staat is gebleken: een gemeenschappelijk antwoord vinden én zich daaraan houden. ‘Het is geen algemene regel dat een crisis leidt tot Europese integratie,’ zegt Nicolai von Ondarza, een expert in EU-beleid aan het Duitse Instituut voor Internationale en Veiligheidszaken, een denktank voor buitenlands beleid die de Duitse regering adviseert. ‘Er zijn aanzienlijke obstakels die overwonnen moeten worden om een tweede presidentschap van Trump om te zetten in een moment van Europese eenheid.’ 

Trumps plan voor Oekraïne begint al vorm te krijgen, volgens twee mensen die bekend zijn met de gedachten van de voormalige president. Hij zou er bij Zelensky op aandringen de Krim en delen van de Donbas af te staan om de Russische president Vladimir Poetin ertoe over te halen de oorlog te beëindigen, een plan waarover The Washington Post voor het eerst berichtte. Minder duidelijk is wat zijn bedoelingen zijn met de NAVO, de alliantie die  sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog garant staat voor de veiligheid in Europa. De twee mensen die bekend zijn met de gedach  ten van Trump zeiden dat hij zijn zinnen heeft gezet op het verminderen van de betrokkenheid van Amerika, misschien door te weigeren topontmoetingen bij te wonen of door het Amerikaanse leger te laten afzien van gezamenlijke oefeningen. 

‘Het feit dat het Congres die toevoeging nodig achtte, geeft aan dat er oprechte zorgen zijn in Washington’

Bezorgdheid over wat Trump zou kunnen doen heeft het Amerikaanse Congres ertoe aangezet in de wet de eis op te nemen dat wetgevers elke formele terugtrekking van de VS uit het bondgenootschap moeten goedkeuren. Maar dat is een schrale troost voor de Europeanen als het aankomt op de vraag of Trump de verplichtingen die Washington in het kader van het bondgenootschap is aangegaan, ook daadwerkelijk nakomt. ‘Het feit dat het Congres die toevoeging nodig achtte en dat president Biden bereid was om te ondertekenen, geeft aan dat er oprechte zorgen zijn in Washington,’ zegt Brad Bowman van de Foundation for Defense of Democracies, een denktank in Washington. ‘En dat het constitutionele kader blijkbaar onduidelijk is als het gaat om zijn bevoegdheid om dit te doen.’ Trump hoeft zich niet terug te trekken uit het bondgenootschap om er effectief een einde aan te maken. In februari trok hij de naleving door Washington van artikel 5 van de NAVO over wederzijdse verdediging in twijfel, dat vereist dat bondgenoten elkaar steunen als een van de leden wordt aangevallen, waarbij hij verklaarde dat hij Rusland zou ‘aanmoedigen’ om NAVO-leden aan te vallen die niet genoeg geld aan defensie uitgeven. In ieder geval vereist artikel 5 geen militaire steun, maar alleen dat een NAVO-lid ‘de acties onderneemt die het nodig acht om de aangevallen bondgenoot bij te staan’. Trump zou het alleen maar ‘nodig kunnen vinden om zijn bezorgdheid uit te spreken in de VN-Veiligheidsraad, en meer niet’, aldus Bowman. ‘Of hij geeft een verklaring af en zegt: Hé Poetin, dat is niet goed. Je moet ermee ophouden.’ Dat de EU moeite zou hebben om een gemeenschappelijk antwoord te formuleren op een presidentschap van Trump, blijkt uit haar reactie op de grootschalige invasie van Poetin in Oekraïne. Terwijl de Russische troepen verder westwaarts trokken, stonden EU-politici in de rij om een dringende heroverweging van de Europese veiligheid te eisen. Terwijl Duitsland – de slapende militaire reus van het blok – een nieuw tijdperk in het defensiebeleid afkondigde, zwoeren leiders uit de hele EU om hun legers te versterken en de samenwerking te versterken. 

Geld bundelen

Hoewel het blok enige vooruitgang heeft geboekt, door afspraken om geld te bundelen om wapens voor Oekraïne te kopen en de wapenproductie op te voeren, verliep de daadwerkelijke uitvoering van dit beleid traag als gevolg van wanbetalingen, meningsverschillen over hoe het geld bij elkaar te krijgen en gekibbel over waar het aan te besteden. Een gezamenlijk leenplan om de militaire uitgaven te verhogen, gesteund door Estland en Frankrijk, heeft tot felle tegenstand geleid in andere hoofdsteden, met name Berlijn. Terwijl het politieke momentum voor zo’n plan groeit, leidt de weerstand van Duitsland er nu toe dat het blok nadenkt over alternatieven. ‘Als het gaat om het gevoel van urgentie van de EU over kwesties als concurrentievermogen of defensie, zou Trump voor de organisatie kunnen zijn wat de financiële crisis was: een wake-upcall om dingen in beweging te zetten,’ zei de Belgische minister van Financiën Vincent Van Peteghem, die momenteel de vergaderingen van de EU-ministers van Financiën voorzit waarin ook defensie-uitgaven worden besproken. ‘Als hij gekozen zou worden, zou dat veel in gang zetten.’ Voor landen die aan Rusland grenzen, is het de vraag of dat ‘vele’ genoeg zou zijn, en of het niet te laat is. ‘Als Trump wordt gekozen, moeten we ons best doen om de meest tragische gevolgen te voorkomen,’ zei Rasa Juknevičienė, een voormalige Litouwse minister van Defensie die nu Europees parlementslid is. ‘We zullen niet op tijd klaar zijn als de Verenigde Staten ons laten vallen. We hebben te weinig tijd.’ Als het aankomt op nucleaire afschrikking, is het grootste deel van Europa afhankelijk van Amerika, aangezien alleen het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk in het bezit zijn van hun eigen kernkoppen. Het Verenigd Koninkrijk heeft ongeveer tweehonderd kernkoppen, waarvan een deel voor de NAVO bestemd is. Frankrijk heeft er ongeveer driehonderd, maar die zijn alleen bestemd voor de nationale defensie. De afgelopen jaren heeft Parijs herhaaldelijk aangeboden om de rol van haar nucleaire afschrikking in een Europese context te bespreken, maar Duitsland is tot nu toe niet op dat aanbod ingegaan. Noch het Franse noch het Britse systeem zou een geloofwaardige afschrikking vormen als de Amerikaanse nucleaire afschrikking zou wegvallen, zegt Von Ondarza, de expert in het buitenlands beleid van de EU. Nu al wakkert de angst hiervoor debatten aan over de vraag of landen moeten herbewapenen, wat zou kunnen leiden tot een wereldwijde wapenwedloop. 

In Duitsland heeft Joschka Fischer, voormalig minister van Buitenlandse Zaken van de Duitse Groenen, gezegd dat de EU haar eigen kernwapens nodig heeft en in Polen gaan stemmen op voor een binnenlands wapenarsenaal. Hoe dit alles past binnen het Europese veiligheidskader blijft onduidelijk. ‘De EU is op dit moment op geen enkele manier in staat om antwoord te geven op zeer fundamentele vragen: Wie zou eigenlijk de rode knop indrukken?’ zei Von Ondarza. ‘Is het alleen de Franse president? Zou het de EU kunnen zijn? En zo ja, is het dan de voorzitter van de Europese Commissie of de voorzitter van de Europese Raad?’ 

Een tweede presidentschap van Trump zal net zo zijn als in 2016, ‘maar tegelijkertijd zo veel erger’

Om het nog erger te maken zouden de Europese leiders waarschijnlijk onder druk komen te staan van een groot aantal door Trump geleide beleidsmaatregelen die net zo goed ontworpen kunnen zijn om hen uit elkaar te trekken. Een tweede presidentschap van Trump, zei een andere EU-functionaris, zal net zo zijn als in 2016, ‘maar tegelijkertijd zo veel erger’. Daarom werkt Brussel aan een plan om de gevolgen van de stemming in november in kaart te brengen, inclusief strafmaatregelen als Trump zijn eigen heffingen oplegt aan het blok. 

Op het gebied van handel heeft de voormalige president nauwelijks een geheim gemaakt van zijn plannen om zijn ‘America First’-agenda nieuw leven in te blazen. Zijn dreigement van afgelopen zomer om tijdens zijn tweede termijn een importheffing van 10 procent in te voeren, bezorgde Europa, waar de economie sterk afhankelijk is van de export naar de VS, koude rillingen. 

Door de oorlog in Oekraïne en de wens om de economische banden met Rusland te verbreken, is Europa voor zijn energievoorziening ook afhankelijk geworden van de VS. Bijna 50 procent van zijn LNG-leveringen komt uit dat land – bijna het dubbele van vóór de grootschalige invasie. Een tweede ambtenaar van de Commissie toonde zich bezorgd dat Trump de productie van fossiele brandstoffen zou kunnen opvoeren en de gasprijzen zal gebruiken als hefboom in zijn onderhandelingen met Europa, door Amerikaanse bedrijven onder druk te zetten om de prijzen te verhogen of de levering te beperken door middel van licenties. Hoewel dit verstorend zal zijn voor de economie, hopen Europese functionarissen de gevolgen van een herkiezing van Trump voor het klimaat te kunnen beperken. ‘Vroeger maakte het uit’ of de VS deel uitmaakten van het Akkoord van Parijs, het klimaatverdrag waar Trump zich in 2017 uit terugtrok, zei de tweede ambtenaar van de Commissie. Maar nu ‘is de groene energietransitie volledig onstuitbaar’. De concurrentie om dominantie op het gebied van groene economie betekenen dat de EU, China, India en andere landen zich niet zouden laten afschrikken door een Amerikaanse ommezwaai, aldus de ambtenaar. Het lot van Europa tijdens een tweede presidentschap van Trump zal grotendeels afhangen van de vraag of het verenigd kan blijven, benadrukken ambtenaren en diplomaten. ‘We moeten eenheid tonen zoals we de laatste keer deden toen hij president was,’ aldus Alva Finn, uitvoerend directeur van het Europees Liberaal Forum, een denktank in Brussel. ‘We hebben het de vorige keer opgelost en hopelijk kunnen we het weer doen, als we als blok verenigd blijven, zoals we eerder deden.’ Het meest voor de hand liggende risico voor die eenheid is Orbán, die in de tweede helft van het jaar de agenda zal bepalen in de besluitvormingsmachine van de EU. Orbán, die Trump vorige maand bezocht in zijn vakantieoord in Florida, dringt al lang aan op een soort vredesakkoord voor Oekraïne. 

Spoilers

De Hongaarse leider hoopt ook op meer steun in het hele blok na de verwachte opkomst van extreemrechts bij de verkiezingen voor het Europees Parlement in juni. Orbán zal zich waarschijnlijk aangemoedigd voelen, zegt Majda Ruge van de Europese Raad voor Buitenlandse Betrekkingen. Ze benadrukt dat de EU een strategie nodig heeft om ‘met de spoilers om te gaan’. Maar Orbán zou ook wel eens de minste van de problemen van het continent kunnen blijken te zijn. Hoewel in de EU-politiek altijd wordt gezegd dat het blok samenkomt in een crisis, hebben de leiders van Europa in werkelijkheid moeite om samen te werken, zelfs in de beste tijden. Het zal een ongekende uitdaging zijn om dat te doen wanneer de partij die de regio van oudsher beschermde zich niet alleen terugtrekt, maar ook actief druk uitoefent. Tijdens zijn eerste termijn maakte Trump er een punt van om de Europese instellingen te omzeilen en rechtstreeks met de nationale leiders te praten. Nu er onzekerheid heerst over het Europese defensiebeleid en Rusland zijn troeven in Oekraïne hard inzet, zouden sommige landen, vooral die landen die hun uitgavendoelstellingen voor de NAVO halen, gemakkelijk kunnen beslissen dat het een betere keuze is om zich aan te sluiten bij de Amerikaanse president dan hem uit te dagen over Oekraïne of op een ander vlak. 

De vraag is in hoeverre bepaalde EU-landen openstaan voor een transactionele relatie met de VS, aldus Von Ondarza. Er zijn al bekende breuklijnen binnen de EU, over onderwerpen variërend van handel tot energieproductie tot buitenlands beleid ten aanzien van het Midden-Oosten of China. Trump zou bijvoorbeeld kunnen dreigen met handelstarieven op bepaalde Europese producten om druk uit te oefenen op bepaalde Europese hoofdsteden om zijn zin door te drijven in Oekraïne of elders. 

Wat Duitsland in zo’n scenario zou doen, is een vraag die sommige diplomaten van andere Europese landen zorgen baart. Hetzelfde geldt voor de Italiaanse premier Giorgia Meloni. Ondertussen gebruikt Parijs de mogelijkheid van een Trump-presidentschap al om op te roepen tot meer Europese autonomie, doorgaans op een manier die de Franse economie ten goede komt. ‘De EU was eensgezind tegenover het VK in de post-brexitonderhandelingen, maar het kostte enorm veel tijd en moeite,’ zegt een EU-functionaris. ‘Deze keer zal de inzet veel hoger zijn en de druk veel groter.’