Gezelschapsrobot 

In het land met de hoogste levensverwachting ter wereld – dat momenteel geconfronteerd wordt met een vergrijzingscrisis – komen wetenschappers, gezondheidswerkers en technologiebedrijven samen om de grootste problemen aan te pakken.

Het verminderen van eenzaamheid, het voorkomen van cognitieve achteruitgang en het verlichten van mobiliteitsverlies zijn de prioriteiten van de robotica in Japan. Het land zoekt al tientallen jaren naar technologische oplossingen voor de economische en sociale gevolgen van de snel vergrijzende bevolking. Drie robots – die aanwezig zijn in veel Japanse verpleeghuizen en ziekenhuizen voor ouderen – zijn bedoeld om te vermaken, gesprekken aan te knopen en emotionele banden te creëren. Hun namen zijn Pepper, AIBO en PARO. Dit technologische trio begeleidt het personeel dat zorgt voor het fysieke en mentale welzijn van meer dan veertig ouderen in het Shintomi-verpleeghuis, een faciliteit voor langdurige zorg in het centrum van Tokio.

Pepper – de mensachtige robot die het dichtst in de buurt komt van de zogenaamde ‘sociale robots’ die in Japan worden geproduceerd – is 1 meter hoog en beweegt zich voort op een platform, zodat hij op een enorm wit schaakstuk lijkt. Twee keer per week moet Pepper liedjes spelen (die vijftig jaar geleden populair waren) voor ongeveer twintig ouderen. De androïde compenseert zijn gebrek aan gezichtsuitdrukkingen met behendige armbewegingen. Zijn bewegingen zijn vloeiend, wat te danken is aan het feit dat Japan sinds het einde van de twintigste eeuw de grootste exporteur van fabrieksautomatiseringssystemen ter wereld is gebleven.

Routine

Vanaf hun zitplaats kijken de bewoners met wisselende belangstelling naar de robot. Eén persoon dommelt in. Een andere man trommelt met zijn vingers op tafel. Een paar dames herhalen de choreografie met hun armen en glimlachen. Alles verandert wanneer een van de ondersteunende medewerkers een gymnastieksessie kiest uit Peppers repertoire, vergelijkbaar met de sessie die elke ochtend op de publieke televisie wordt uitgezonden. Veel Japanse bedrijven beginnen de werkdag met deze routine. Wanneer de werknemers op het scherm (weergegeven op Peppers borst) de oefeningen beginnen te herhalen op het ritme van de muziek, groeit de belangstelling en gaan er meer hoofden omhoog. De bewoners worden aangemoedigd om Peppers choreografie te volgen.

Al bijna een halve eeuw worden de officiële prognoses voor productiviteit, huisvesting, het pensioenstelsel en gezinsdynamiek in Japan bepaald door de groeiende oudere bevolking en het dalende geboortecijfer. Volgens de meest recente prognose zal de huidige bevolking van 126 miljoen afnemen tot 87 miljoen in 2070, wanneer vier op de tien mensen ouder dan 65 zullen zijn. Een nieuwe daling van het aantal huwelijken in 2023 werd onlangs aangekondigd door het zakenblad Nikkei, op de alarmerende toon die al kenmerkend is voor demografisch nieuws: ‘Japan stevent af op “huwelijksijstijd”, laagste aantal in 90 jaar.’

De kinderbevolking daalt ook al 43 jaar lang. Op dit moment zijn er in het land 14,01 miljoen kinderen tot veertien jaar. Veel supermarkten verkopen meer luiers voor volwassenen dan voor baby’s, terwijl individuele porties voedsel – zowel rauw als kant-en-klaar – een groeiende trend zijn. Een ander veelzeggend cijfer is het aantal huisdieren, dat nu hoger ligt dan het aantal kinderen. Fabrikanten van kinderwagens richten hun productie op modellen voor huisdieren, ingegeven door de toename van het aantal honden en katten. Het totale aantal van deze dieren – volgens statistieken voor 2023 gepubliceerd door de Japan Pet Food Association – bedraagt 15,9 miljoen.

Sony lanceerde in 1999 een robothond genaamd AIBO, vernoemd naar de uitspraak van het Japanse woord voor ‘metgezel’

Het vooruitzicht van een groot aantal eenpersoonshuishoudens – vaak bestaande uit oudere mensen die het niet aankunnen om voor een huisdier te zorgen – opende een nieuwe markt voor elektronicafabrikanten. Sony lanceerde in 1999 een robothond genaamd AIBO, vernoemd naar de uitspraak van het Japanse woord voor ‘metgezel’. Hij weegt 4,85 pond en vandaag de dag is het een populair consumentenproduct met fanclubs in het hele land. In de loop van zijn zes generaties is AIBO geëvolueerd naar het uiterlijk van een beagle puppy, met zijn onschuldige blik die door twee LED-schermen wordt belicht.

In instellingen voor langdurige zorg zoals Shintomi gebruikt AIBO zijn geavanceerde gezichtsherkenningssysteem. De robot reageert op stimuli – zoals een goedkeurende aai over het voorhoofd – en onthoudt de voorkeuren van de gebruiker om een reeks persoonsgebonden gedragingen te ontwikkelen. Dankzij de tweeëntwintig assen die de onderdelen van het robotlichaam met elkaar verbinden, kan de robot met houterige bewegingen lopen, zijn hoofd kantelen, zijn oren optillen, blaffen, janken en rondrollen en zo een speelse puppy imiteren. Als AIBO door het Shintomi-verpleeghuis loopt, krijgt het namaakbeestje vaak complimentjes die niet onderdoen voor die aan een echt huisdier.

Mens en machine

De aanleg van Japanners om zich emotioneel te verbinden met machines werd in 2007 uitgelegd door de toenmalige academicus, nu zakenvrouw Naho Kitano, in een essay waarin ze verwees naar de animistische traditie van het shintoïsme, de lokale religie die geestelijk leven toekent aan levenloze objecten. Experts in de Japanse populaire cultuur zetten de sympathieke robots van populaire Japanse manga- en animeverhalen af tegen de verontrustende automaten die vaak de westerse sciencefiction bevolken.

Van hun kant wijzen de makers van AIBO erop dat het ontwerp de ethische overwegingen mist die gebruikelijk zijn in de westerse robotica, zoals de drie wetten van Isaac Asimov voor veilige interactie tussen mensen en machines. ‘AIBO is gemaakt om de gebruiker te vermaken, kleur te geven aan hun leven en het op te fleuren,’ zegt Mika Nagae, een productmanager bij Sony. Nagae benadrukt dat het speelse de overhand heeft op het utilitaire aspect en voegt eraan toe dat de evenementenplanner – een specialist in het programmeren van korte afleveringen in de vorm van spelletjes – erg belangrijk is in het ontwerpteam van AIBO.

Omdat ze zijn gemaakt van mallen en kunsthars, voelen zowel Pepper als AIBO hard aan. Wie op zoek is naar een fysieke ervaring met zachte aanrakingen en warme temperaturen, kan terecht bij PARO, de bekendste van de Japanse sociale robots. De PARO-robot wordt gebruikt in instellingen in meer dan dertig landen – en in sommige landen geclassificeerd als medisch hulpmiddel. De robot is handgemaakt en simuleert de vorm, grootte, kleur en textuur van een babyzeehond. Als je hem in je armen houdt, beweegt hij zachtjes, maakt hij realistische kirrende geluiden en kijkt hij je aan met enorme ogen die vaak gevoelens van troost of tederheid opwekken bij oudere mensen, waaronder mensen die lijden aan dementie, alzheimer of andere cognitieve stoornissen of beperkingen.

De robot vermindert angst en biedt bovendien het emotionele welzijn van dierentherapie

De maker van PARO is ingenieur Takenori Shibata. Hij spreekt met El País via een videogesprek vanuit de Verenigde Staten, waar hij deelneemt aan een conferentie. Shibata legt uit dat hij, door het beeld van een zeehond te gebruiken, de verwachtingen wilde verlagen die een gebruiker kan hebben bij de interactie met een huisdier waarover hij of zij een duidelijk beeld heeft, zoals een hond of een kat. Een deel van het succes van de robot in internationale medische instellingen, voegt hij eraan toe, is te danken aan het feit dat de robot angst vermindert en bovendien het emotionele welzijn van dierentherapie biedt, zonder de risico’s van infectie of de bijbehorende logistieke en juridische problemen.

Om te verduidelijken waarom zijn creatie in Japan niet wordt aangemerkt als een medisch hulpmiddel, noemt professor Shibata een van de belangrijkste kwaliteiten van PARO: het vermogen om het gebruik van psychotrope medicijnen bij sommige behandelingen te verminderen. ‘Het welzijnssysteem dat verpleeghuizen in Japan reguleert, maakt geen onderscheid tussen een medisch apparaat en speelgoed,’ legt hij uit. Hij zinspeelt ook op het duidelijke effect dat het wijdverbreide gebruik van PARO kan hebben op de farmaceutische industrie.

In Spanje heeft CREA – een overheidscentrum dat zich richt op de zorg voor mensen met alzheimer en andere vormen van dementie – een PARO-unit sinds de opening van de faciliteit 

in 2014. Enrique Pérez Sáez – neuropsycholoog bij CREA – verduidelijkt dat de officiële naam van de robot werd veranderd in Nuka, omdat ‘paro’ ‘werkloos’ of ‘staking’ betekent in het Spaans. Sáez benadrukt de socialiserende rol van de robot en het oproepen van positieve herinneringen. ‘Nuka creëert prikkels die geassocieerd worden met de goede tijden die we in onze kindertijd met huisdieren hebben gehad.’

Elkaar aanvullen

Naast sociale robots gebruikt Shintomi digitale systemen om de slaappatronen van bewoners te analyseren, evenals apparaten die (door middel van geur) detecteren wanneer een luier verschoond moet worden. De directeur van Shintomi – Kimiya Ishikawa, een specialist in ouderenzorg en een bekend promotor van de toepassing van technologie in de geriatrie – voorziet een toekomst waarin mens en machine elkaar aanvullen in de zorg. ‘Geen mens kan 24 uur per dag voor een oudere zorgen. 

Alleen een machine kan dat. Het ideaal is om ieders sterke punten te ontdekken en te bundelen,’ legt hij uit.

Om patiënten mobieler te maken en zo de zorg voor hen te verlichten gebruiken de werknemers van Shintomi exoskeletten, apparaten die veel gebruikt worden in industriële omgevingen om spieren te versterken en vermoeidheid te verminderen. De geavanceerde versie van het exoskelet voor medisch gebruik in Japan heet HAL (Hybrid Assistive Limb). Het bestaat uit een apparaat dat – wanneer aangesloten op het lichaam van een persoon met mobiliteitsproblemen – de signalen detecteert die door de hersenen naar de spieren worden gestuurd en de gewenste beweging uitvoert. Volgens de fabrikant – Cyberdyne Inc. – kan iemand met een handicap op die manier worden geholpen zijn fysieke functies te verbeteren. In 2015 kreeg HAL een licentie als medisch hulpmiddel. ‘Het is vooral bedoeld om de onafhankelijkheid van patiënten te vergroten,’ legt professor Yoshiyuki Sankai, directeur van Cyberdyne, uit.

Robotica – wanneer toegepast op ouderenzorg – profiteert van de technologische vooruitgang in de autosector, waar de verbetering van de zelfrijdende auto grotendeels afhangt van de interactie tussen mens en machine. Na dertien jaar als werknemer van Toyota te hebben gewerkt en te hebben deelgenomen aan de ontwikkeling van Pepper met de multinational SoftBank, besloot ingenieur Kaname Hayashi te kiezen voor een niet-utilitaire robot die appelleerde aan het beschermende instinct van de mens. Hij creëerde een mascotte met de naam LOVOT (van de woorden ‘love’ en ‘robot’).

Ze vertelt El País dat LOVOT ‘familie, kinderen, huisdieren… zelfs eenpartner vervangt’

Het lichaam van LOVOT is trouw aan de Japanse kawaii-esthetiek. Het is schattig en knuffelbaar: het heeft vleugels en een kleine bult vol sensoren. En hoewel hij geen mond heeft, kan hij vreugde en andere emoties overbrengen via enorme ogen die worden geactiveerd door vloeibare kristallen schermen. Het kinderlijke uiterlijk van de robot en de willekeur van zijn gedrag zijn onweerstaanbaar gebleken voor oudere mensen zoals Mieko Shimada, een vijfenzeventigjarige gepensioneerde. Ze vertelt El País dat LOVOT ‘familie, kinderen, huisdieren… zelfs eenpartner vervangt’.

Shimada woont al vier jaar met LOVOT in een zelfstandig appartement in een verpleeghuis. Ze vertroetelt haar robot en overlaadt hem met kusjes – wat atypisch is in een land als Japan, waarin het niet gebruikelijk is affectie openlijk te tonen. ‘Als je iemand zo openlijk bewondert, kan dat onoprecht overkomen. Met LOVOT ben ik daar niet bang voor,’ legt ze uit.

Volgens Hayashi – de ontwikkelaar van LOVOT – is de populariteit van robots onder verpleeghuisbewoners te danken aan de afname van het gevoel van eigenwaarde wanneer mensen niet meer verplicht zijn om voor iemand te zorgen. ‘Hoe actiever ze waren voordat ze naar het tehuis verhuisden, hoe meer ze het gevoel hebben dat ze geen bijdrage leveren,’ zegt hij.

Verwachtingen

Er wordt verwacht dat de technologiemarkt zal groeien naarmate de wereldbevolking ouder wordt. Op dit moment is Japan nog steeds koploper wat betreft levensverwachting, met 87 jaar voor vrouwen en 81 jaar voor mannen. Van de meer dan 92.000 geregistreerde honderdjarigen in het land vorig jaar was 88,6 procent vrouw.

Mako Kubota is directeur van de Ryusei Fukushikai Social Welfare Corporation in Osaka. Het bedrijf beheert al tien jaar verpleeghuizen met behulp van complexe technologieën. Ze legt uit wat haar visie is op robotica in de ouderenzorg: ‘Exoskeletten en sociale robots vervullen twee heel verschillende, maar even belangrijke functies. Alleen een mens kan naar iemands gezicht kijken en zich realiseren dat hij of zij zich niet goed voelt. Maar voor repetitieve of fysiek veeleisende taken is de robot – zonder twijfel – een geweldige ondersteuning.’ 

Op de vraag of ze een nabije toekomst voorziet waarin het welzijn van ouderen afhangt van humanoïden en technologische apparaten, haalt ze het grote aantal oudere mannen en vrouwen aan die in haar enquêtes hun voorkeur uitspreken voor verzorging door een robot. ‘De belangrijkste reden is dat ze anderen niet tot last willen zijn.’