Slowakije zuivert zijn nationale instanties 

Sinds hij in 2023 opnieuw aan de macht is, ontslaat de nationalistische premier Robert Fico steeds meer werknemers die bij de publieke media, de politie en de rechterlijke macht als lastig worden beschouwd. De aanslag op zijn leven heeft hem alleen maar vastberadener gemaakt om deze instanties in het gareel te houden.

Het tafeltje staat in een hoek van de gigantische hal van de Slowaakse publieke radio, een indrukwekkende omgekeerde piramide die tijdens het communistische tijdperk is gebouwd in het hart van Bratislava. Op de tafel een kaarsje, een rode roos en een wit lint met de woorden ‘Laatste afscheid’. ‘Laten we dit lint dragen om de RTVS te steunen zoals we die kennen’, luidt een ingelijste boodschap op dit kleine, geïmproviseerde altaar ter nagedachtenis aan de verloren onafhankelijkheid van de Slowaakse radio- en tv-zender.

‘We zijn niet erg optimistisch, hè?’ zegt Kristina Chrenkova (35), al tien jaar verslaggever op de afdeling Buitenlandse Zaken. ‘We hebben geprobeerd om iets te doen, maar we moeten erkennen dat we het lot van onze instelling nu niet meer kunnen terugdraaien,’ zegt ze triest. Het is woensdag 26 juni, en een paar dagen later, op maandag 1 juli, wordt de hervorming van de Slowaakse publieke omroep van kracht die de nationaal-populistische meerderheidsregering van premier Robert Fico er onlangs in hoog tempo doorheen heeft geramd.

De huidige directeur, die met onmiddellijke ingang zal worden ontslagen, is al bezig zijn koffers te pakken. Zijn vervanger zal worden aangesteld door een nieuwe commissie onder leiding van de regering. Chrenkova, die in een hoek van haar kantoor een paar kartonnen bordjes met het opschrift ‘vrije media = gelukkig land’ bewaart, overblijfselen van de demonstraties van de afgelopen weken, maakt zich weinig illusies. ‘Verschillende collega’s hebben al hun biezen gepakt, maar ik heb geen plan B’, vertelt de leider van de beweging bezorgd. Ze heeft opgemerkt dat sommige leden van de coalitie al namen hebben bekendgemaakt van journalisten die ze eruit willen gooien. ‘Zelfs Orbán ging niet zo snel in Hongarije.’

Algehele zuivering

De ene na de andere instelling van het Centraal-Europese land met 5,5 miljoen inwoners valt in razend tempo in handen van de regering. Bij de publieke en de commerciële media, bij ministeries, musea, de rechterlijke macht en de politie zijn tientallen lastige medewerkers en ambtenaren ontslagen. Een sfeer van algehele zuivering heeft het land in slechts negen maanden tijd ingrijpend veranderd.

De 59-jarige Robert Fico, een voormalige communist die sociaal-democraat werd en vervolgens nationalist, kwam in oktober 2023 opnieuw aan de macht, nadat hij drie jaar in de oppositie had gezeten en bijna de gevangenis in moest wegens een corruptiezaak die uiteindelijk werd geseponeerd. Met de hulp van zijn coalitiegenoten van de Slowaakse Nationale Partij (SNS), een extreemrechtse, pro-Russische partij die complottheorieën niet schuwt, voert hij nu een grootscheeps wraakbeleid tegen een flink deel van de elites van zijn land.

De moordaanslag op zijn leven, medio mei, maakte de premier, die een hekel heeft aan ‘de intellectuelen van Bratislava’, alleen maar bitterder. In een lange video die begin juni tijdens zijn herstelperiode werd gepubliceerd, ging Fico, die door een gepensioneerde uit een provinciestadje was neergeschoten en de aanslag maar op het nippertje had overleefd, uitgebreid tekeer tegen de ‘gefrustreerde oppositie’, de ‘door het buitenland gefinancierde verenigingen’ en de ‘antiregeringsmedia die mede-eigendom zijn van de financieringsstructuren van [de Amerikaanse filantroop] George Soros’. Hij verweet de oppositie haar ‘haat en agressie’, waarvan de schutter ‘slechts een boodschapper’ zou zijn.

Terwijl het nog onzeker is wanneer Fico zelf precies terugkeert in functie, gaat zijn regering, die niet inging op verzoeken van Le Monde om een interview, ondertussen met nog meer daadkracht te werk.

‘Vóór de moordaanslag was er nog een beetje ruimte om te proberen compromissen te sluiten over bepaalde hervormingen, maar dat is nu allemaal voorbij,’ zegt antropoloog en kunstrecensent Ivana Rumanova. Zij stapte uit de raad van deskundigen die verantwoordelijk is voor de verdeling van overheidssubsidies onder kunstenaars, na een hervorming die de beslissingsbevoegdheid overdroeg aan een commissie die in handen is van de minister van Cultuur, Martina Simkovicová.

‘We zijn bijna elke week de straat op gegaan, maar we hebben de strijd tot nu toe telkens verloren’

Simkovicová, een Ruslandbewonderaar en voormalig moderator van een YouTubekanaal vol complottheorieën, werd door de SNS voor deze post benoemd en voert sindsdien oorlog tegen haar obsessie: ‘lhbti-evenementen’. Een van haar adviseurs ging zelfs zover dat hij zich afvroeg of de aarde toch niet plat was; dat deed hij op een van de complotminnende onlinekanalen die sinds oktober 2023 met open armen worden ontvangen door overheidsfunctionarissen, die daarentegen geen oog hebben voor professionele journalisten.

In de afgelopen maanden ontsloeg de minister zomaar het voltallige personeel van de Kunsthalle, het museum voor hedendaagse kunst, waarvan het pand in het centrum van de stad nog steeds geen teken van leven vertoont, alsook de directeur van het kindermuseum, om die te vervangen door een kennis – wat leidde tot enorme protesten. ‘We zijn bijna elke week de straat op gegaan, maar we hebben de strijd tot nu toe telkens verloren,’ zegt Rumanova diep teleurgesteld. En dan was er dus ook nog de moordaanslag, die de Slowaakse samenleving diep schokte.

Aandacht afleiden

Volgens veel tegenstanders is de cultuuroorlog van extreemrechts bedoeld om de aandacht af te leiden van de echte obsessie van Fico: de politie en de rechterlijke macht. ‘Ze hebben al zo’n dertig politieagenten van het Nationaal Agentschap voor Misdaadbestrijding (NAKA, het equivalent van de Amerikaanse FBI) ontslagen’, waarschuwt Lubomir Danko, voormalig hoofd van deze eliteafdeling, die in januari zelf ook zijn koffers kon pakken. De zesenveertigjarige politieman was maandenlang het doelwit van de regering; in het verleden had hij de leiding gehad over de afdeling die aan de gevoeligste corruptiezaken werkte, en in die functie had hij meegewerkt aan de veroordeling van meer dan veertig mensen die dicht bij Fico stonden, toen die nog in de oppositie zat.

‘Volgens mij willen ze af van competente mensen die zich over gevoelige kwesties kunnen buigen, om ervoor te zorgen dat dat niet nog een keer gebeurt’, zegt de voormalige politieagent, die inmiddels zijn toevlucht heeft genomen tot de stichting ‘Stop de corruptie’. Deze ngo stelt onvermoeibaar dergelijke zuiveringen aan de kaak, evenals de afschaffing van het parket dat gespecialiseerd is in georganiseerde misdaad, een instelling waar Fico een hekel aan heeft, en hervormingen van het wetboek van strafrecht die bedoeld zijn om de verjaringstermijnen en straffen voor corruptie te verminderen. ‘We zijn duidelijk op dezelfde weg als Hongarije, met veranderingen die slecht zijn voor de hele Slowaakse democratie’, zegt Zuzana Petkova, directeur van de stichting. ‘Het enige waar ze bang voor zijn is [het verlies van] Europese fondsen en de reactie van Brussel.’

‘Orbán op steroïden’

De vicevoorzitter van de Europese Commissie die verantwoordelijk is voor de rechtsstaat, de Tsjechische Vera Jourová, heeft bij verschillende gelegenheden haar ‘bezorgdheid’ geuit over wat een diplomaat omschrijft als ‘Orbán op steroïden’ en heeft een aantal compromissen met de Slowaakse regering weten te sluiten. Toch kun je vaststellen dat Brussel er niet in is geslaagd om de algehele achteruitgang van de democratie in het land een halt toe te roepen.

De Commissie is van mening dat het juridisch nog niet mogelijk is om het conditionaliteitsmechanisme inzake de rechtsstaat in werking te stellen, de verordening die eerder al leidde tot de opschorting van 30 miljard euro aan Europese fondsen voor Hongarije. Daarnaast stelt ze dat de recente Europese wet inzake mediavrijheid, die het in theorie mogelijk zou maken om sancties in te voeren tegen schendingen van de onafhankelijkheid van de media, pas in augustus 2025 in werking treedt.

In een toch al diep verdeeld land worden deze kiezers overspoeld met een dergelijke verwarrende politiek

In tegenstelling tot de Hongaarse premier Orbán weet Fico ook hoe hij zich flexibel moet opstellen aan de tafel van de Europese Raad, door geen veto uit te spreken over de hulp aan Oekraïne of door toe te staan dat de fabrieken van zijn land op grote schaal wapens blijven produceren voor Kyiv. Ook geniet hij nog steeds de steun van zijn kiezers, die vooral op het platteland en onder de ouderen te vinden zijn, en die in april zijn bondgenoot Peter Pellegrini tot president kozen. In een toch al diep verdeeld land worden deze kiezers overspoeld met een dergelijke verwarrende politiek die in tijden van sociale media bijzonder effectief is.

Eind juni mocht een speciale gezant van de regering die de taak had ‘het beleid tijdens de coronapandemie te onderzoeken’, een beruchte antivaxer, aan het parlement uitleggen dat ‘er in Slowakije geen pandemie is geweest’. En Lubos Blaha, vicevoorzitter van het Slowaakse parlement, organiseerde een ‘vredesconferentie’ in een hotel in Bratislava, waarvoor hij een groot aantal pro-Russische gasten uitnodigde tegenover wie hij ‘het Amerikaanse imperialistische oorlogsdictaat dat in de westerse wereld rondgaat’ aan de kaak stelde. 

‘Veel van deze mensen zijn het slachtoffer van desinformatie en denken echt dat wij alleen maar leugens vertellen’, verzucht journalist Kristina Chrenkova wanhopig vanachter haar bureau.