Elke week pluist de redactie van 360 een actuele gebeurtenis voor je uit aan de hand van de internationale pers. Deze week kijken we naar de Democratische Republiek Congo (DRC), waar al jaren een conflict aan de gang is dat vergeleken met veel andere oorlogen maar weinig media-aandacht krijgt. Waar liggen de oorzaken van dit conflict en wat kan eraan worden gedaan?
Dit artikel verscheen woensdag in de nieuwsbrief, exclusief voor abonnees. Wil je elke week op de hoogte blijven? Neem dan een (proef)abonnement – tijdelijk al vanaf €1,50 per maand – op 360 Magazine.
Wat is er aan de hand in de DRC?
Al vijftien jaar lang woedt er in de voormalige Belgische kolonie een regionaal conflict tussen het Congolese leger en de door Rwanda gesteunde rebellengroep M23. Waar het conflict eerst weinig aandacht kreeg in de media in vergelijking met de oorlog in Oekraïne en Gaza, wordt er sinds de opmars van de rebellengroep in januari dit jaar weer wat vaker over geschreven in de internationale pers.
M23 is een afkorting van Mouvement du 23-Mars, oftewel de beweging van 23 maart. Op deze datum werd in 2009 een akkoord gesloten tussen de rebellengroep en het Congolese leger om M23 op te nemen in het leger. De groepering wordt geleid door etnische Tutsi’s die zeggen dat ze de wapens moesten opnemen om de rechten van de minderheidsgroep te beschermen. In 2012 kwam de groep vanwege hun slechte leefomstandigheden en het lage loon dat ze in het leger verdienden in opstand en begon te muiten. Sindsdien staat ze bekend als de rebellengroep M23.
Er zijn in totaal naar schatting 7 miljoen ontheemden in de DRC, van wie de meerderheid in de oostelijke provincies woont
Kort na haar oprichting in 2012 veroverde M23 Congolees grondgebied en nam het onder meer de grote stad Goma in, een belangrijk handels- en transportknooppunt met een miljoen inwoners in de provincie Noord-Kivu. Deze daden werden internationaal veroordeeld en M23 werd beschuldigd van oorlogsmisdaden en mensenrechtenschendingen. De rebellengroep zag zich gedwongen zich terug te trekken uit Goma en werd door het Congolese leger en een VN-macht uit Congo verdreven, schrijft Die Welt. De rebellen stemden vervolgens in met integratie in het leger in ruil voor de belofte dat Tutsi’s beschermd zouden worden. ‘Maar in 2021 nam de groep de wapens weer op, omdat het leger volgens hen zijn beloften had gebroken,’ legt de BBC uit.
Eind januari dit jaar namen de rebellen opnieuw Goma in. Kort daarop volgde de provinciehoofdstad Bukavu in Zuid-Kivu. Volgens de nieuwswebsite allAfrica zijn meer dan vijfhonderdduizend mensen in Noord- en Zuid-Kivu ontheemd geraakt als gevolg van deze recente opmars van de M23. Er zijn in totaal naar schatting 7 miljoen ontheemden in de DRC, van wie de meerderheid in de oostelijke provincies woont. De Verenigde Naties schatten dat drieduizend mensen, voornamelijk burgers, zijn gedood tijdens de aanval van de M23 op Goma. Volgens velen ligt het dodental veel hoger.
Inwoners rennen weg nadat ze leden van M23 door een straat in de wijk Keshero in Goma hebben zien lopen.- © -STR / AFP
Het risico op massale wreedheden is ook groot in een regio waar roofbouw door rebellen, milities en regeringstroepen aan de orde van de dag is. De VN heeft gewaarschuwd voor de rekrutering van steeds meer kinderen, ontvoeringen, moorden en seksueel geweld, aldus allAfrica. ‘Toen de rebellen Goma innamen, waarschuwden VN-hulporganisaties voor een grote humanitaire crisis met tekorten aan voedsel en water, ziekenhuizen die overspoeld werden door slachtoffers en lichamen die op straat lagen’, schrijft de BBC.
In haar opstand tegen het Congolese leger staat M23 niet alleen. ‘Sinds 2012 verklaren VN-experts en mensenrechtenorganisaties expliciet dat Rwanda M23 steunt door hen te voorzien van logistieke middelen, wapens en zelfs personeel, ook al hebben Rwandese leiders herhaaldelijk ontkend de M23-rebellen te steunen,’ aldus Die Welt.
Wat zijn de oorzaken van het conflict?
Dat Rwanda zich met het conflict bemoeit, is geen verrassing voor wie de voorgeschiedenis van de oorlog in de DRC kent. Het Qatarese Al-Jazeera zet in een overzichtelijk artikel op een rijtje welke gebeurtenissen de aanleiding vormden voor de huidige strijd. De DRC-crisis begon in de nasleep van een reeks gevechten om de macht nadat het land in 1960 onafhankelijk was geworden van België. Deze gevechten leidden tot in de moord op de eerste premier Patrice Lumumba en het drie decennia durende militaire bewind onder dictator Mobutu Sese Seko.
Etnische spanningen in Rwanda in de jaren zestig dwongen meer dan driehonderdduizend mensen van de Tutsi-minderheidsgroep te vluchten naar buurlanden, met name naar de DRC. Sommige van deze vluchtelingen hergroepeerden zich en probeerden de macht te grijpen in Rwanda nadat het land in 1962 onafhankelijk werd van België. In oktober 1990 brak er een burgeroorlog uit nadat het Rwandees Patriottisch Front (RPF), een Tutsi-rebellengroep onder leiding van de huidige Rwandese president Paul Kagame, vanuit Oeganda Rwanda binnenviel. In april 1994 vielen hardline Hutu-milities Tutsi’s en gematigde Hutu’s aan. Deze aanval vormde de aanleiding tot een massaslachting waarbij in honderd dagen tussen de 800.000 en 1 miljoen mensen omkwamen. Het bloedbad ging de boeken in als ‘de Rwandese genocide’.
De RPF van Kagame veroverde de Rwandese hoofdstad Kigali op 4 juli, terwijl ondertussen naar schatting 2 miljoen Hutu-burgers uit angst voor wraak en vergeldingsaanvallen naar de DRC vluchtten. Op die manier kwamen de Tutsi’s – van wie er in de jaren zestig al duizenden naar de DRC waren vertrokken – opnieuw in aanraking met de Hutu’s. Hutu-milities, die om het bewind van Kagame te ontvluchten naar vluchtelingenkampen in het oosten van de DRC uitweken, begonnen zich te hergroeperen om een Hutu-regering in Kigali te herstellen. Ze lanceerden aanvallen op Rwanda en doodden ook Tutsi’s in de DRC. Als reactie hierop begon Rwanda Tutsi-milities in de DRC te bewapenen.
Naast het etnische conflict in Rwanda speelt ook mee dat de DRC zeer rijk is aan natuurlijke hulpbronnen, zoals goud, tin en coltan
In de DRC waren veel Congolezen boos over het corrupte bewind van dictator Mobutu. Er ontstonden rebellengroepen die hem omver wilden werpen, zoals de AFDL onder leiding van Laurent-Desire Kabila. Rwanda, dat Mobutu ervan beschuldigde onderdak te bieden aan Hutu-daders van genocide, bewapende de rebellen en stuurde in 1996 Rwandese troepen. Op 24 oktober 1996 lanceerden de door Tutsi’s gedomineerde AFDL in Kivu en troepen van het Rwandese leger offensieven in het oosten van de DRC, wat het begin was van de Eerste Congo-oorlog. Oeganda, Eritrea, Angola en Burundi – allemaal bondgenoten van Rwanda – sloten zich bij de oorlog aan. Deze eindigde met de machtsovername van Kabila in 1997. Het jaar daarop brak de Tweede Congo-oorlog uit, die tot 2003 duurde.
M23-rebellen rijden Bukavu binnen.- © Janvier Barhahiga / ANP
Naast het etnische conflict in Rwanda speelde ook mee dat de DRC zeer rijk is aan natuurlijke hulpbronnen, waaronder metalen en mineralen zoals goud, tin en coltan, die essentieel zijn voor de productie van mobiele telefoons en batterijen voor elektrische voertuigen. De rijkdommen hebben een cyclus van corruptie en bloedvergieten op gang gebracht doordat gewapende groepen, lokale milities en buitenlandse actoren strijden om de controle over het gebied, schrijft Die Welt.
Bij het nagaan van de oorzaken van het conflict in de DRC moeten we ook de rol van het kolonialisme niet uit het oog verliezen
In de afgelopen jaren heeft M23 verschillende lucratieve mijnbouwgebieden in beslag genomen. In een rapport van VN-experts van december vorig jaar stond dat M23 elke vier weken ongeveer 120 ton coltan naar Rwanda opstuurt. Verder merkten de experts op dat de export van mineralen uit Rwanda de afgelopen jaren enorm is gestegen, waarvan het grootste deel vermoedelijk afkomstig is uit de DRC, aldus de BBC.
Bij het nagaan van de oorzaken van het langdurige conflict in de DRC moeten we tot slot ook de rol van het kolonialisme niet uit het oog verliezen, merkt Business Day op. ‘De geschiedenis van de betrekkingen tussen de verschillende naties in Afrika kan voor buitenstaanders erg moeilijk te begrijpen zijn. Ze illustreren de willekeur waarmee koloniale machten gebieden binnen landen hebben afgebakend, vaak zonder de moeite te nemen ervoor te zorgen dat de nationale grenzen een afspiegeling zijn van de werkelijke grenzen tussen verschillende etnische groepen. Het resultaat is dat mensen van dezelfde etnische familie in verschillende landen terechtkomen met verschillende koloniale tradities, terwijl verschillende etnische groepen met een lange geschiedenis van conflicten tussen stammen kunstmatig aan elkaar worden “gelast” als één land,’ aldus het Nigeriaanse zakenblad.
Hoe kan vrede worden bereikt?
Er zijn al verschillende pogingen ondernomen om het conflict te beëindigen. Zo was er op 8 februari jl. een top in Tanzania waarop leiders van de landen in zuidelijk en oostelijk Afrika er bij alle strijdende partijen op aandrongen om binnen vijf dagen vredesbesprekingen te houden. De leiders van de strijdkrachten van de acht lidstaten van de East African Community (EAC) en de zestien lidstaten van de Southern African Development Community (SADC) kregen de opdracht om bijeen te komen ‘en richtlijnen te geven voor een onmiddellijk en onvoorwaardelijk staakt-het-vuren’, aldus een woordvoerder, geciteerd door de BBC. Een staakt-het-vuren biedt echter weinig hoop op een uitweg uit de oorlog. Sinds het begin van het conflict in 2021 zijn er al zes wapenstilstanden getekend, die vervolgens steeds weer werden verbroken.
Verder is er in de DRC een vredesmacht van de VN actief, beter bekend onder het acroniem MONUSCO en een van de duurste en omvangrijkste VN-missies in de geschiedenis. Maar dit orgaan is zeer impopulair in de DRC en heeft weinig tot geen invloed. In 2022 braken na nieuwe aanvallen van M23 gewelddadige protesten uit waarin werd opgeroepen tot het vertrek van MONUSCO. Bij de rellen kwamen minstens 32 burgers en vier vredeshandhavers om het leven, schrijft Al-Jazeera. In januari 2024 werd dan ook besloten dat de vredesmacht zich uiterlijk december 2024 uit de DRC moest terugtrekken. Hoewel de VN-missie meer dan negentienduizend medewerkers inzet, is dit nog steeds ‘een zeer klein aantal voor een land met ongeveer 73 miljoen inwoners en een gebied dat anderhalf keer zo groot is als Quebec,’ aldus het Quebecse tijdschrift L’actualité.
‘De VN-troepen hebben weinig effect op het lokale geweld. Ze hebben bijvoorbeeld niet eens geprobeerd te voorkomen dat M23 Goma innam’
‘De missie richt zich vooral op nationale en regionale factoren, zoals onderhandelingen tussen staten, de exploitatie van de rijkdommen van het land en (…) de organisatie van verkiezingen. De VN-troepen hebben weinig effect op het lokale geweld. Ze hebben bijvoorbeeld niet eens geprobeerd te voorkomen dat M23 Goma innam.’ Volgens L’actualité wordt het geweld vooral veroorzaakt door lokale conflicten over hulpbronnen, land en politieke macht. ‘Dorpsbewoners, lokale traditionele en administratieve leiders en militieleiders hebben allemaal belangen die verweven zijn met nationale en regionale kwesties.’
Een protestactie in Brussel tegen de oorlog in de DRC. Het spandoek bevat een oproep aan Europa om de geldstromen richting Rwanda stop te zetten.- © Timon Ramboer / Belga Photo
Een ander middel om vrede tot stand te brengen is een dialoog, waarbij de leiders van de oorlogvoerende landen met elkaar om tafel gaan. Met dat doel werd in 2022 het proces van Luanda gelanceerd, een initiatief van de Angolese president João Lourenço om de spanningen tussen Rwanda en de DRC te verminderen. Lourenço treedt op als bemiddelaar in de gesprekken tussen de Congolese president Félix Tshisekedi en de Rwandese president Paul Kagame.
Hoewel dit initiatief door de internationale gemeenschap wordt gesteund, klinken er ook steeds meer kritische geluiden over de effectiviteit ervan, aldus Radio France Internationale. Zo laat het vredesproces belangrijke actoren in de regio buiten beschouwing, zoals Burundi en Oeganda. Duizenden Burundese soldaten hebben in de DRC gestreden aan de kant van de Congolese strijdkrachten. Ze speelden onder andere een belangrijke rol bij het stuiten van de opmars van M23 naar de provincie Zuid-Kivu.
Het is onmogelijk om vrede te bereiken zonder alle partijen bij de onderhandelingen te betrekken
‘Volgens deskundigen van de VN hebben Rwandese troepen in de DRC de opdracht gekregen om op het slagveld troepen van het Burundese leger onder vuur te nemen. Sommige Burundese soldaten zijn zelfs gevangengenomen en krijgsgevangen gemaakt door M23 en hun bondgenoten,’ aldus RFI. ‘Andersom zijn volgens de VN de spanningen tussen Rwanda en Burundi verergerd als gevolg van de deelname van de Burundese nationale strijdkrachten aan operaties tegen M23 en het Rwandese leger.’
Het is dus onmogelijk om vrede te bereiken zonder alle partijen bij de onderhandelingen te betrekken. Bovendien is volgens RFI het risico aanwezig dat de Burundese president Evariste Ndayishimiye de oplossing van het conflict zal dwarsbomen als hij buiten het vredesproces wordt gehouden. Hetzelfde geldt voor de Oegandese president Yoweri Museveni, die graag zijn imago als ‘de wijze man’ van de regio in stand wil houden.
Een ander punt van kritiek is dat het proces van Luanda voorbijgaat aan de oorzaken van het conflict: de wens van de buurlanden van de DRC om hun handelsroutes naar het oosten van de DRC en hun toegang tot bodemschatten veilig te stellen. ‘Zolang wij niet onder ogen zien dat Kigali en Kampala hun economische ontwikkeling uitbesteden aan het oosten van de DRC, zal het moeilijk zijn om deze crisis op een duurzame manier op te lossen,’ aldus Zobel Behalal, expert in transnationale misdaad, zoals geciteerd door RFI. Eind september vorig jaar zei Bintou Keita, hoofd van de VN-missie voor de stabilisering van de situatie in de DRC, op een bijeenkomst van de Veiligheidsraad in New York: ‘De heimelijke export van natuurlijke hulpbronnen uit de DRC ondermijnt de inspanningen voor het herstellen van de vrede.’
Naast het Luanda Process, dat zich vooral inzet voor de politieke verhoudingen tussen de DRC en Rwanda, is er ook het proces van Nairobi. Dit vredesinitiatief werd in 2022 opgericht door Oost-Afrikaanse staatshoofden en focust op de militaire aspecten van het conflict. Zo pleit het voor een onmiddellijk staakt-het-vuren, repatriëring van buitenlandse soldaten en roept het de strijdende partijen op tot ontwapening en demobilisatie.
‘Militaire druk, vredesakkoorden en ad-hoc-oplossingen zullen de problemen in de regio niet oplossen’
In de praktijk is daar echter weinig van te merken, schrijft senior onderzoeker Remadji Hoinathy in een artikel voor Institute for Security Studies Africa. ‘Militaire druk en vredesakkoorden zullen de problemen in de regio niet oplossen. Ad-hoc-oplossingen zijn ook niet het antwoord (…) De complexe conflicten in de DRC vinden hun wortels in de historische, lokale, nationale en regionale onenigheden. De huidige crisis vereist onmiddellijke reacties die goed gecoördineerd en op elkaar afgestemd zijn. De Afrikaanse Unie, de Verenigde Naties en andere belangrijke externe partners moeten de Oost-Afrikaanse Gemeenschap helpen vrede te vinden (…) Het allerbelangrijkste is dat er druk wordt uitgeoefend op de regering van de DRC om haar banden met gewapende groepen te verbreken, en op de Rwandese regering om haar steun aan M23 te beëindigen,’ concludeert Hoinathy.
Lees ook
