Een visionaire burgemeester heeft haar voorstellingsvermogen gebruikt om gezondheid, welzijn en cultuur te versterken in een van de armste wijken in de Mexicaanse hoofdstad. Ze heeft Utopia’s opgezet, plaatsen waar arme mensen gratis toegang hebben tot allerlei diensten.
De burgemeester van Mexico-Stad is nooit bang geweest voor controverse. Clara Brugada heeft ongebruikelijke plannen ingezet om de jarenlang aanhoudende economische ongelijkheid in de armste buurten van haar hoofdstad tegen te gaan. Ze heeft onder andere een bibliotheek in een oude Boeing 737 gebouwd met bagagerekken vol boeken en een park waar torenhoge robotdino’s staan. Deze maken deel uit van Brugada’s Utopia-project.
Het is een zonnige doordeweekse dag in Utopia Libertad, een van de vijftien centra voor de gezondheid en het welzijn van de arbeidersklasse. Een vader en zoon slaan een balletje op de tennisbaan en twintig oude gepensioneerden, mannen en vrouwen, trekken baantjes in het zwembad. Zulke beelden zijn bekend in bescheiden wijken in het Globale Noorden, die vaak een buurthuis of recreatiecentrum hebben. Maar in Iztapalapa – waar men doorgaans geen toegang heeft tot culturele activiteiten of sport – zijn ze niet alleen ongebruikelijk, maar zelfs tegendraads.
‘De Utopia’s zijn een grote belofte voor de toekomst,’ zei Brugada, die het project tijdens haar ambtstermijn als burgemeester van Iztapalapa heeft opgezet. Ze is eerder dit jaar verkozen tot hoofd van de gemeenteraad. Zij vertelde bij Bloomberg Citylab, een conferentie over stadsontwikkeling in oktober, aan honderden stadsbestuurders: ‘Een van onze grootste doelen is dat de periferie van Mexico-Stad niet meer gelijkstaat aan ongelijkheid en verwaarlozing, maar dat er in die periferie juist nieuwe centra ontstaan.’
‘De Utopia’s zijn een grote belofte voor de toekomst’
Brugada is zelf opgegroeid in Iztapalapa, de meest bevolkte en achtergestelde wijk in de Mexicaanse hoofdstad. Het ligt op 25 kilometer afstand van het commerciële centrum – een rit van twee uur door het drukke verkeer, en de zeeën van beton voelen tegenover de neokoloniale huizen, kunstgalerieën en toeristische cocktailbars als een compleet andere wereld. Van de 2 miljoen mensen die er wonen verdienen de meesten minder dan het minimumloon en er is nauwelijks toegang tot een bioscoop, een bibliotheek of een sportveld, aldus Raúl Basulto Luviano, de huidige burgemeester van Iztapalapa en Brugada’s opvolger.
De wijk staat bekend als een dumpplek voor lelijke of ongewenste projecten, zoals de stadsvuilnisbelt en een grote gevangenis, die naast Utopia Libertad staat. ‘Al jaren worden alle dingen die het centrum niet wil hier neergezet. We worden gezien als randgebied, als de achtertuin van de stad,’ zegt hij. Iztapalapa was onlosmakelijk verbonden met misdaad en drugs, maar volgens Luviano kwam daar in 2018 verandering in toen Brugada aan haar ambitieuze socialistische experiment begon, dat door heel Latijns-Amerika kan worden nagebootst om jarenlange verwaarlozing tegen te gaan.
Een Utopia in de stad
Utopias is het Spaanse acroniem voor ‘eenheden voor verandering en organisatie omwille van inclusie en sociale harmonie’. Hier worden sociale diensten geboden om het gemeentewelzijn, maar ook sport en cultuur, te stimuleren. ‘Het plan was om de mensen van Iztapalapa het allerbeste te bieden,’ zegt Luviano, ‘om ze iets te geven waarvan ze dachten dat ze het nooit zouden krijgen.’
Waar ooit vier hectare aan ongebruikt gebied lag, staat nu Utopia Libertad, waar mensen hun kleding kunnen wassen, kinderen kunnen spelen, waar men naar het planetarium kan en dieren kan bezoeken bij de kinderboerderij. ‘Ik kom hier elke dag. Het is het wachten waard,’ zegt de 68-jarige Guadalupe Hernandez, die zich in de rij voor een goedkope gezonde maaltijd met een parasol voor de zon beschut. ‘Dit kan je nergens anders vinden.’
Er zijn allerlei gratis faciliteiten, waaronder een concertzaal met vierhonderd zitplekken waar klassieke muzieklessen worden gegeven en een temazcal – een traditioneel Azteekse sauna die door de Spaanse kolonisten verboden werd omdat de ruimte door naakte mannen en vrouwen werd gedeeld. In veel steden in Latijns-Amerika zijn zulke diensten onbetaalbaar of alleen toegankelijk voor de elite. Volgens Luviano was er tien jaar geleden in Iztapalapa één zwembad voor 2 miljoen inwoners. Nu zijn er dankzij Brugada negentien.
‘Dit idee kan niet alleen van Addis Ababa tot Maputo, maar ook van Londen tot Bristol navolging vinden’
‘Het beurt me op en het is heel inspirerend,’ zegt Manuel de Araújo, burgemeester van Quelimane in Mozambique, die de Citylab-conferentie bijwoonde. Het gebruik van de openbare ruimte om het recht op cultuur, creativiteit en ontspanning te waarborgen staat hem wel aan. ‘De meeste mensen zouden zo’n stuk land links laten liggen. Maar de gemeente besefte dat het nog ongebruikt was en dat hier de kans lag om mensen die zo lang uit ontwikkeling en beleid waren buitengesloten, samen te brengen. ‘Dit idee kan niet alleen van Addis Ababa tot Maputo, maar ook van Londen tot Bristol navolging vinden,’ aldus De Araújo.
Een plek voor vrouwen
De populairste attractie in deze Utopia is het ouderenhuis. In dit grote tipi-achtige gebouw volgen vijftien vrouwen een dansles. Met oefeningen wordt de cognitie gestimuleerd om aandoeningen zoals dementie tegen te gaan en er wordt therapie gegeven voor trauma, depressie en rouw, aldus Michelle Rodríguez, psycholoog en leidinggevende van het programma. ‘Zoals je kunt zien zijn ze nu een grote familie, ze helpen elkaar.’
Het centrum biedt een gratis cursus tai chi, yoga, aromatherapie en massages voor vrouwen, van wie de meesten dierbaren zijn verloren en die zeggen veel eenzaamheid en rouw te ervaren. ‘Ik ben iemand verloren die veel voor mij betekende, en ik had helemaal geen hoop meer,’ zegt de tweeënzeventigjarige Juana de la Cruz Romero. ‘Het was verschrikkelijk. Godzijdank was er deze casa [dit huis] en de Utopia. Ze hebben mijn leven gered.’
De vrouwen zijn een hechte gemeenschap geworden, vertelt de tachtigjarige Maria Luisa Ruiz Estrada. ‘Na een vierenzestigjarig huwelijk ben ik mijn man verloren. Je moest eens weten hoe ik me voelde, hoeveel ik leed. Ik wilde hier helemaal niet heen, maar mijn dochters hebben erop aangedrongen. Nu wil ik nooit meer weg,’ zegt ze.
Ongeveer 21.000 mensen maken dagelijks gebruik van de Utopia. De hoop is dat de welvaart van groepen waar de bevolking op steunt – zoals vrouwen – ook een positief effect zal hebben op naburige wijken.
Ontwikkeling en twijfels
James Anderson, hoofd overheidsvernieuwing bij Bloomberg Philanthropies, die dit project promootte bij de Citylabs-conferentie, zegt: ‘De Utopia zijn niet alleen uitzonderlijk wat betreft omvang en breedte, ze zetten ook vraagtekens bij het hele idee dat arme mensen geen goede diensten verdienen.’
Pablo Lazo, hoofd stadsontwikkeling bij World Resources Institute, een organisatie die de impact van dit project bestudeert, kan aantonen dat het de ongelijkheidskloof ook heeft verkleind. De mensen uit Iztapalapa hadden eerder 5,5 keer minder culturele diensten in een straal van een half uur vergeleken met de rijkste buurten. Dat is nu gedaald naar 2,5 keer minder, zegt hij. ‘De Utopia’s hebben de kloof tussen Iztapalapa en andere wijken helpen overbruggen. Het is een grote stap in de juiste richting.’
Volgens de gemeente hebben de Utopia’s bovendien de misdaad verlaagd in de wijk waar ooit een op de vijf moorden in Mexico-stad plaatsvond. Serieuze misdaden zoals geweldpleging, overval en moord zijn met tussen de 25 procent en 74,1 procent gedaald, het verschilt per Utopia. Brugada is van plan om honderd Utopia’s te bouwen zodat elke buurt er een heeft. ’We willen een stad die voor werkgelegenheid zorgt en armoede bestrijdt, een stad voor iedereen, waar de muren die ons scheiden (…) worden neergehaald. Een stad waar de armen vooropstaan, waar vrouwen vooropstaan,’ vertelde Brugada aan de burgemeesters bij de Citylab-conferentie.
‘We willen een stad die werkgelegenheid maakt en armoede bestrijdt, een stad voor iedereen’
Haar ambitieuze plannen zijn buiten haar linkse Morena-partij minder populair. Een oppositiekandidaat beschuldigde Brugada’s bewind van corruptie, van ‘fantoomutopia’s’ die nooit af zouden komen. Vertegenwoordigers van Brugada zeiden tegen The Guardian dat deze beweringen ongefundeerde campagnepolitiek zijn. Er zijn ook zorgen dat dit programma te idealistisch is. Er zijn stemmen die het een voorbeeld noemen van onhoudbare overheidsbesteding door de Latijns-Amerikaanse linkse politiek. Volgens het gemeentehuis kost elke Utopia ongeveer 5 miljoen dollar (4,6 miljoen euro) en ongeveer 500.000 dollar per jaar in onderhoud.
‘Gezien de jarenlange verwaarlozing is die eerste investering helemaal terecht. Maar ik ben benieuwd naar de onderhoudskosten. Betaalt de gemeenschap deze of wordt het gesubsidieerd en gaat dit dan ten koste van andere diensten?’ vraagt Lazo zich af. De Utopia’s kwamen onder vuur te liggen omdat ze ‘luxediensten’ hydrotherapie, massages en klassieke muziekcursussen aanbieden terwijl een groot deel van Iztapalapa door een watercrisis op tankerreserves teert.
Maar deze radicale aanpak maakt het juist zo enerverend, aldus Miguel Robles-Durán, universitair hoofddocent bij Parsons The New School of Design in New York. ‘Je weet dat een programma werkt als de rijken klagen dat de armen een sportschool en een zwembad hebben,’ zegt Robles-Durán. ‘Dit is heel nieuw: een politieke economie waarin elke burger, ook de armsten, toegang moet kunnen hebben tot deze diensten. En het is de eerste keer in twintig, dertig jaar dat Mexico het neoliberale dogma dat hier geen geld voor is, doorbreekt. Dit is het levende bewijs dat je, als je dat wilt, prima geld aan arme mensen kan uitgeven.’
