Een groep vrienden heeft een gemeenschappelijke rekening, omdat ze rechtvaardiger met geld willen omgaan. Meebetalen aan reizen en vanaf 100 euro elke uitgave bespreken: kan dat echt goed gaan?
Twee bevriende stellen van begin dertig ontmoeten elkaar in een woning aan een binnenplaats in de Berlijnse wijk Neuköln – tot zover niks bijzonders. Zoals elke zes weken hebben Laura en Madru met Jana en Luka afgesproken in hun woongemeenschap. Omdat ze in hun respectieve beroepen veel met mensen te maken hebben, met patiënten en cliënten, willen de vier hun echte namen liever niet gepubliceerd zien. ‘We hebben besloten de reis naar de Galapagos te maken,’ zegt Jana. In plaats van ze ermee te feliciteren of door te vragen, knikken Laura en Madru alleen maar. Ze weten beiden namelijk al veel over de geplande reis door Latijns-Amerika, die in totaal drie maanden zal duren. Ook wat het zal kosten. Want ze betalen eraan mee, zonder dat ze meegaan.
De groep deelt alle inkomsten en uitgaven. Aan het begin van iedere maand maken ze hun inkomen over op een gemeenschappelijke rekening, en nemen daarvan op naar behoefte. Wie hoeveel verdient speelt daarbij geen rol. Dit concept hebben de vrienden niet zelf bedacht, het heet gemeinsame Ökonomie [‘gemeenschappelijk huishouden’], afgekort GemÖk, en is afkomstig uit linkse kringen. Het bijzondere is: de groepen kunnen bestaan uit slechts twee of wel meer dan tien deelnemers, die vaak niet eens samenwonen. Anders dan in klassieke communes delen ze dus niet hun dagelijks leven, maar alleen hun geld.
Een radicaal model dat zekerheid belooft
Hoeveel jonge mensen net als de groep uit Neuköln in dit model zekerheid zoeken, is niet bekend. Er bestaat geen GemÖk–netwerk met vaste structuren. Maar in de afgelopen jaren zijn er waarschijnlijk meer dan tien van dit soort groepen gevormd in heel Duitsland. Dat schat een lid van de eerste GemÖk, die eind jaren negentig ontstond uit een woongemeenschap van studenten in Göttingen, onder de naam ‘Finanzcoop’. De zeven leden delen tot op heden hun inkomen. In 2019 publiceerden ze een boek over hun concept. Sindsdien meldden zich steeds meer geïnteresseerden bij hen, vooral jonge mensen die het delen willen uitproberen.
Het is een radicaal model, dat in theorie financiële zekerheid belooft door de steun van de gemeenschap en een andere, solidaire omgang met geld. Het is een zekerheid waar velen naar verlangen in een tijd waarin de ene crisis op de andere volgt. En waarin een fatsoenlijke rente even onwaarschijnlijk lijkt als de mogelijkheid om ooit een woning te kopen. Der Spiegel sprak met twee GemÖks om uit te vinden of deze nieuwe omgang met geld op den duur werkelijk de verlangde zekerheid brengt – of alleen maar nieuwe problemen.
‘We waren ook gewoon nieuwsgierig hoe het voelt om te delen, en of het zou werken’
Een podcastserie met de Finanzcoop-groep bracht Jana en Luka twee jaar geleden op het idee hun inkomen te delen met Laura en Madru. ‘We waren ook gewoon nieuwsgierig hoe het voelt om te delen, en of het zou werken,’ zegt Laura. Niet veel later spraken de vier af op het Tempelhofer Feld. Elk had een blaadje met de eigen inkomsten en uitgaven bij zich, herinneren ze zich. Toen hebben ze ‘gewoon alles bij elkaar gegooid’. Kort daarna openden ze een gezamenlijke rekening. Na een testperiode van zes maanden besloten ze uiteindelijk om door te gaan met het concept.
Het was van het begin af aan te voorzien dat de leden op de lange termijn heel verschillende inkomens zouden krijgen. Laura en Jana zijn sociaal werkers, Madru is ergotherapeut, Luka werkt als arts en volgt een opleiding tot psychiater. Doordat hij nog zijn studiekosten afbetaalt, zouden alle vier ongeveer evenveel bijdragen, vertelt de groep. Maar het is nu al duidelijk dat Luka op den duur met afstand het hoogste inkomen zal inleggen. Je zou kunnen zeggen: zulke verschillen moet een GemÖk niet alleen aankunnen, ze vormen zelfs de kern van de zaak. De vraag is hoe je daar op de juiste manier mee omgaat.
Ook al benadrukt de groep dat ze hun geld ‘gewoon bij elkaar gegooid’ hebben en het hebben uitgeprobeerd, er zijn toch een paar regels. Zo is er bijvoorbeeld de 100 euro-regel: boodschappen en aankopen van meer dan 100 euro moeten met de groep worden afgestemd. Wie de nieuwe koffiemachine of het extra paar schoenen onnodig acht, kan een veto uitspreken. Maar dat is nog nooit nodig geweest.
Voor uitgaven voor de gezondheid, zoals een tandartsrekening, is geen toestemming van de groep nodig, maar voor vakantieplannen zoals de reis naar Latijns-Amerika wel. In de afgelopen twee jaar hebben de vier geld gespaard, samen ongeveer 15.000 euro. Daarmee zouden ze intussen het maandenlang wegvallen van twee inkomens kunnen opvangen, bijvoorbeeld tijdens de reis door Latijns-Amerika. Maar ze moeten samen besluiten of ze dat ook willen.
Knelmomenten
Dat gebeurt in de zogeheten ‘poenronde’, waarvoor de leden om de zes weken bijeenkomen. Daarbij gaat het niet alleen om geld. De groep begint in de regel eerst altijd met de ‘emo-ronde’, een soort inventarisatie van hoe het met iedereen gaat. Ze moeten allemaal vertellen hoe ze zich voelen, waar ze mee te kampen hebben, waar ze blij mee zijn.
Dan pas gaat het over het geld. Nadat de groep in Berlijn-Neuköln vandaag heeft ingestemd met de reis van Jana en Luka – kosten: ongeveer 2500 euro per maand – neemt Madru het woord. Hij wil minder gaan werken als ergotherapeut. ‘Dat zou 300 euro minder zijn per maand’, zegt hij. ‘Zo veel?’ vraagt Jana.
Op dit soort momenten, waar het in dit model van ‘al het geld bij elkaar gooien’ op aankomt, schuurt het. Wie niet alleen voor zichzelf, maar voor een hele groep financiële beslissingen neemt, moet voortdurend afwegen: wat kan ik mezelf gunnen, wanneer moet ik me matigen voor de anderen? De antwoorden daarop zijn zelden eenvoudig. Om ze te vinden moet een GemÖk in het dagelijks leven voortdurend overleggen over de vraag wat in het leven werkelijk nodig is, en samen beslissen wat nu eigenlijk rechtvaardig is. Dat zijn dus de grote vragen.
Maar de vier vrienden uit Berlijn lijken er niet veel moeite mee te hebben, te oordelen naar wat ze vertellen. En zo gaat het ook deze middag, waarop veel cijfers en wensen door de kamer vliegen en toch alle besluiten unaniem worden genomen. Ze noemen zich voor de grap ‘GlamÖk’, vertelt Madru. ‘Niet omdat we zo glamoureus leven, maar omdat we allemaal meer verdienen dan we uitgeven.’ Met maar vier leden die dicht bij elkaar wonen is het bovendien makkelijker het overzicht te houden over alle uitgaven en elkaar regelmatig te treffen en van gedachten te wisselen.
Een systeem op afstand
De uit zeven leden bestaande GemÖk van Robin (25) heeft het moeilijker. Net als Laura en Jana is ze sociaal werker en ze woont in de Berlijnse wijk Wedding. Ook Robin wil liever niet haar echte naam noemen, omdat ze als klimaatactivist deelneemt aan bezettingsacties. De zes andere deelnemers aan haar GemÖk wonen verspreid over heel Duitsland: van Berlijn tot in het Ruhrgebied en van Hessen tot in Nedersaksen. Ze kennen elkaar allemaal van de Dännenroder Forst, een stuk bos dat in oktober 2019 door klimaatactivisten werd bezet, om de gedeeltelijke kap ervan voor de verbreding van een autosnelweg te verhinderen. Tijdens de bezetting was het idee opgekomen om een GemÖk te beginnen. Een paar activisten daar hadden dat al eens eerder gedaan, zegt Robin. ‘Ons idee was om de verschillen tussen mensen qua financiële mogelijkheden op te heffen, omdat die onrechtvaardig zijn.’
Omdat de zeven leden in vier verschillende deelstaten wonen, hadden ze een systeem nodig voor hun gedeelde geld dat ook op afstand zou functioneren. Ze besloten al snel dat elk zijn eigen rekening zou houden en dat ze als groep een digitaal systeem zouden gebruiken. In haar woning in Wedding laat Robin op haar laptop de door de groep zelf opgezette website zien. Het is een soort boekhoudsysteem dat verschillende geldpotjes beheert. Alle leden voeren hun inkomsten en uitgaven in, het totaalbedrag wordt dan volgens een vaste verdeelsleutel automatisch verdeeld over de verschillende potjes. Bijna 90 procent gaat elke maand naar de ‘courante uitgaven’, dus de kosten van levensonderhoud; voor reizen wordt daarentegen op het moment 2,5 procent opzijgezet.
Vertrouwen en zekerheid
Waarvoor de leden hun geld uitgeven, loopt sterk uiteen. De groep heeft het bijvoorbeeld voor Robin mogelijk gemaakt haar studie af te maken zonder dat ze een bijbaan hoeft te nemen. Een ander lid kon onlangs beginnen met een niet door de verzekering vergoede therapie, en weer een ander heeft voor 1000 euro een laptop aangeschaft.
Naast het geld is echter vooral één ding belangrijk: vertrouwen. Alleen dat voorkomt dat iemand inkomen achterhoudt of er eenvoudigweg vandoor gaat met een groot bedrag. Een onderling contract is er immers niet, zegt Robin. Tegelijkertijd heeft de GemÖk haar band met de andere leden nog verder versterkt. ‘Wij zijn geen familie, niet alleen maar vrienden, en hebben ook geen liefdesrelatie, maar we vormen een hechte groep,’ zegt Robin. Zij en de andere leden zijn voor elkaar niet alleen financiële, maar ook emotionele raadgevers en ze hebben al voor veel besluiten de verantwoordelijkheid met elkaar gedeeld.
Deze band is ook bestand tegen de spanningen die het delen van geld met zich meebrengt. De groepsleden zullen hun koopgedrag onderling regelmatig kritisch bevragen en bespreken. Maar ze voelen zich daardoor niet beperkt, zegt Robin. De discussies in de groep hebben haar laten zien dat er ook voor een vliegticket in een enkel geval goede redenen kunnen zijn.
‘Wij zijn geen familie, niet alleen maar vrienden, en hebben ook geen liefdesrelatie, maar we vormen een hechte groep’
Dat Robin zelf spaarzaam leeft, merk je al gauw als je haar woongemeenschap bezoekt. Haar kamer beslaat amper negen vierkante meter, waarvan het grootste deel in beslag wordt genomen door het bed. Daarboven hangen foto’s die haar samen met de andere GemÖk-leden tonen op een Zwitserse bergweide, waar ze een keer bijeenkwamen voor een poenronde. Aan de muur ertegenover hangen twee akoestische gitaren. Robin schrijft zelf liedteksten, ze is in de zomer twee maanden op tournee geweest, vertelt ze. Ze heeft concerten gegeven in cafés en cultuurcentra, in woonkamers en op klimaatkampen. Dat was mogelijk dankzij de steun van haar gemeenschap.
Deze vrijheid was een van de kerndoelen van haar GemÖk, zegt Robin. Omdat de leden met hun geld voor elkaar instaan, kunnen ze activiteiten ontplooien die ze belangrijk vinden, zonder steeds op de financiën te hoeven letten. ‘Dat kan betaald werk zijn, maar ook activisme of je een half jaar lang oriënteren op iets nieuws.’
Wat houdt de groep bij elkaar?
Maar dit ‘voor elkaar instaan’ kent ook zijn grenzen. Onlangs is iemand uit de groep gestapt, vertelt Robin. Zij had in een poenronde voorgesteld om langdurig te sparen voor de aankoop van een boerderij. Dat idee was niet bij iedereen goed gevallen. Alleen al over de vraag of ze wel langdurig voor iets wilden sparen, werd gediscussieerd. Tot dan toe hadden ze geld dat over was vaak in de vorm van renteloze kredieten uitgeleend aan verschillende kleine duurzaamheidsprojecten. Een paar leden wilden bovendien het houden van vee niet steunen, laat staan het zelf bedrijven van veeteelt.
Toen dat uitmondde in een conflict, belegde de groep een bijeenkomst om te praten over ‘wat ons eigenlijk bindt’, vertelt Robin. Maar voordat de bijeenkomst plaatsvond, had de betreffende persoon de groep al verlaten. ‘Haar levensplan had zich in een andere richting ontwikkeld,’ zegt Robin, ‘en dat leidde ook tot haar besluit.’
‘Voor mij is het belangrijkste te weten dat deze groep van mensen bestaat, die er gewoon voor mij zijn’
Principiële discussies zoals deze klimaat-GemÖk die op dit moment voert, zijn nodig om de mogelijkheden maar ook de grenzen van het model te kunnen verkennen. Want een einddatum hebben de GemÖks doorgaans niet. ‘We maken in principe plannen voor onbepaalde tijd,’ zegt Luka van de groep van vier uit Berlijn. Dat GemÖks in staat zijn existentiële vragen als grote salarisverschillen of het krijgen van kinderen op de lange termijn op te lossen, toont de eerste GemÖk uit Göttingen aan. Maar zelfs daar zoeken ze na bijna dertig jaar nog naar een echte oplossing hoe je voor de groep een oudedagsvoorziening voor elkaar krijgt.
Het delen van geld alleen is evenwel niet de belangrijkste motivatie om deel te nemen aan een GemÖk. Naast de financiële zekerheid kan deze manier van leven een minstens zo grote sociale geborgenheid bieden, zoals de leden het beschrijven. ‘Voor mij is het belangrijkste te weten dat deze groep van mensen bestaat, die er gewoon voor mij zijn,’ zegt Robin. Uiteindelijk zijn het misschien wel de gemeenschappelijke ervaringen die het delen van geld voor hen mogelijk hebben gemaakt, die de groep bij elkaar hebben gehouden, zegt Luka. Hij denkt vaak terug aan de eerste avond, toen de GemÖk na de bijeenkomst op het Tempelhofer Feld bijeenkwam. ‘Dat was een fantastisch moment: voor het eerst 200 euro opnemen van de gezamenlijke rekening en gewoon een feestje gaan vieren.’
