In Zimbabwe is geestelijke gezondheidszorg duur en omgeven met schaamte. Maar zo’n half miljoen mensen hebben op openbare bankjes verlichting gevonden bij een heel netwerk aan speciaal opgeleide oma’s. Een idee dat inmiddels is overgewaaid naar Washington D.C.
Voor het gezondheidscentrum in Petworth, een van oudsher zwarte buurt in Washington D.C., laveren stevig ingepakte voorbijgangers tussen de smeltende sneeuwhopen door. Maar in het zachtverlichte kamertje op de derde verdieping van het centrum is het lekker warm. ‘Fijn dat je er bent,’ staat er op de deurmat ter verwelkoming van de bezoekers. Hier biedt Angela Jaspers gratis informele therapeutische gesprekken op een tuinbankje met gezellige, losse kussens; hier kunnen mensen hun verhaal kwijt in een veilige, niet-oordelende sfeer.
Aan de andere kant van de wereld heeft Shelter Nhengo zo’n zelfde bankje in een kliniek in de Zimbabwaanse hoofdstad Harare. ‘Soms hebben mensen alleen maar iemand nodig om mee te praten,’ zegt ze.
Jasper en Nhengo zijn geen psycholoog of sociaal werker. Je moet ze zien als een soort vrijwillige buurtoma’s – maar dan wel oma’s die zijn geschoold in cognitieve gedragstherapie.
De twee vrouwen werken volgens een model dat ‘Friendship Bench’ heet, ontwikkeld door de Zimbabwaanse psychiater Dixon Chibanda. Het idee erachter is simpel: op veel plekken is geestelijke gezondheidszorg duur, moeilijk beschikbaar of omgeven met schaamte. Maar oma’s zijn dat allemaal niet.
USAID
In de afgelopen twintig jaar hebben in totaal zo’n half miljoen Zimbabwanen op een vriendschapsbankje gezeten, en onlangs heeft dokter Chibanda zijn model over de grens geïntroduceerd. Maar eind januari ontving hij een kort mailtje van USAID, het Amerikaanse agentschap voor internationale ontwikkeling, dat een aantal van zijn projecten medefinanciert. Door het besluit van de regering-Trump om de buitenlandse hulp voor negentig dagen te bevriezen, kwam er een abrupt einde aan de financiële steun.
Chibanda en zijn team wisten niet wat hen overkwam. Met het geld van USAID leidden ze, naast andere projecten, 45 therapeuten op. De scholing van Jasper en de andere vrijwilligers in Washington werd ook met USAID-geld bekostigd. Hoewel een federale rechtbank op 13 februari heeft geoordeeld dat de bevriezing tijdelijk moet worden opgeheven, is het nog steeds onduidelijk of dit besluit standhoudt en of – en zo ja, wanneer – de geldkraan dan weer wordt opengedraaid. ‘Het is een enorme klap, die niet alleen buitenlanders maar ook Amerikanen zelf treft,’ zegt Chibanda.
Friendship Bench is ontstaan uit een triest voorval. In 2005 sloeg een van Chibanda’s patiënten, een vrouw met de naam Erica, de hand aan zichzelf na een gemiste afspraak. Ze had het geld niet voor de bus om naar de kliniek te komen, hoorde de arts later van haar familie. ‘Ik heb me lang verantwoordelijk gevoeld voor haar dood,’ vertelt hij. ‘Ik wilde iets doen om te voorkomen dat zoiets nog eens zou gebeuren.’
Zoals in veel delen van de wereld konden zij rekenen op de steun van een onzichtbaar leger aan tantes en oma’s
Destijds telde Zimbabwe slechts zeven psychiaters, en mentale problemen waren in de ogen van veel mensen iets beschamends. Dit was Chibanda een doorn in het vlees, want hij zag met welke trauma’s Zimbabwanen dagelijks kampten, van koloniale erfenissen en overheidsrepressie tot de aidsepidemie en armoede. Hierdoor leden veel mensen aan kufungisisa, oftewel ‘te veel denken’ in het Shona, de lokale taal – iets wat westerlingen waarschijnlijk ‘depressie’ noemen.
Maar Chibanda zag om zich heen dat mensen er niet helemaal alleen voor stonden. Zoals in veel delen van de wereld konden zij rekenen op de steun van een onzichtbaar leger aan tantes en oma’s, oudere vrouwen met veel levenswijsheid én tijd om te luisteren. Dus besloot hij hierop in te haken door een groep oudere vrouwen in Harare de grondbeginselen van probleemoplossende therapie bij te brengen. Omdat er in de kliniek waar het project werd opgestart geen ruimte was, gaven de oma’s hun sessies buiten. Het was het tegenovergestelde van een ernstig kijkende psycholoog die in een witte kamer je diepste geheimen noteert. Tegenwoordig zijn er, verspreid door het hele land, duizenden bankjes geïnstalleerd waar deze semiprofessionele oma’s – en een enkele opa en wat jongere mensen – therapiesessies houden. ‘Het leven is zwaar, maar ik voel me altijd beter nadat ik met ambuya heb gesproken,’ zegt een Friendship Bench-gebruiker in Harare, gebruikmakend van het lokale woord voor ‘oma’. (We noemen geen namen vanwege het taboe op mentale problemen.)
In 2021, toen corona de wereld in een wurggreep hield, stelde een groep ouderen in Washington zich dezelfde vraag als Chibanda destijds had gedaan. Mensen om hen heen hadden het moeilijk. Wat konden ze doen om te helpen? Op dat moment werkte de groep samen met HelpAge USA, een ngo die zich inzet voor het welzijn van ouderen. De directeur, Cindy Cox-Roman, had gelezen over de vriendschapsbankjes en vroeg zich af of dit model ook in haar stad zou werken. Dus zocht ze contact met dokter Chibanda. In september 2023 vond het eerste videogesprek plaats tussen de ouderen en het Zimbabwaanse team, en zo begon een tien weken durende training waarin ze leerden hoe ze de bankjes konden gebruiken.
Dezelfde problemen
Een van de ouderen, Scarlett Small, vertelt dat ze zich in eerste instantie afvroeg of het Zimbabwaanse model wel zou werken in Washington. ‘We hebben hier een andere cultuur,’ dacht ze destijds. Maar al snel ontdekte ze dat veel van de problemen die ze tijdens de oefensessies bespraken aan beide kanten van de oceaan hetzelfde waren. Mensen leden onder geldproblemen, familieproblemen en relatiebreuken. ‘Ik denk dat de meeste mensen die de bankjes bezoeken verstrikt zijn geraakt in hun gedachten,’ zegt Small. ‘Het vriendschapsbankje geeft ze de kans om hun hart te luchten, in plaats van in hun eentje te blijven doormalen.’
Inmiddels heeft Chibanda de vriendschapsbankjes ook in een aantal andere landen geïntroduceerd, waaronder Vietnam, El Salvador, Malawi, Kenia en Jordanië. Veel elementen uit het programma blijken universeel, zegt hij. ‘We zien overal: hoe minder nadruk op het diagnosticeren van mensen, hoe beter.’ In plaats daarvan leren de grootouders om de mensen die bij hen aankloppen ruimte te geven, ze hun verhaal te laten vertellen.
Maar sinds het decreet van Trump maakt Chibanda zich ook zorgen over de hulpverleners. In de dagen na de bevriezing van de USAID-gelden moest hij 45 stafleden naar huis sturen. De overgebleven medewerkers voelen zich vleugellam.
In Washington zijn er inmiddels twaalf ouderen die op zeven locaties in zwarte wijken therapie aanbieden. Het uiteindelijke streven is om in deze wijken voor elke inwoner een bankje op loopafstand te hebben. Angela Jasper kijkt met warme gevoelens terug op de oefensessies met het Zimbabwaanse team. ‘Dat was het meest bijzondere deel van het programma. We hebben zo veel geleerd van hun empathie en expertise.’
