Linkse kritiek op de oorlog in Oekraïne is soms misplaatst, vindt politicoloog David Ost. Links heeft vaak kritiek op Amerikaanse politiek, en dus wordt de Russische inval in Oekraïne voorgesteld als een logische reactie op de uitbreiding van de NAVO. Zo komt de schuld niet bij de agressor te liggen, maar bij het Westen. Volgens Ost is uitbreiding van de NAVO slechts een van de redenen voor de Russische invasie, en is links te terughoudend in zijn kritiek op Rusland.
Het is moeilijk voor links om de kant van de mainstream te kiezen. Want dan hebben we het gevoel dat we tekortschieten, dat we de strijd verzaken, dat we het ons niet kunnen veroorloven stelling te nemen tegen een erkende slechterik, omdat we daarmee de slechterik in eigen land in de kaart spelen en de kans geven zich als goede partij voor te doen. Dit verschijnsel bestaat al sinds 1917 voor wat betreft westers links en Rusland. Vóór 1917 zag links de tsaristische autocratie als een autoritair bewind bij uitstek, waardoor de socialistische partijen van Ruslands vijanden de Eerste Wereldoorlog konden omarmen. Maar sinds de Russische Revolutie is links altijd bang geweest om zich aan te sluiten bij westerse bourgeois veroordelingen van het land, ondanks de eigen, dikwijls felle bezwaren tegen het stalinisme en de onderdrukking van de interne democratie.
Al kort na het begin van de oorlog tegen Oekraïne zagen we deze angst opnieuw. En dat terwijl Poetins Rusland veel meer overeenkomsten vertoont met het tsarendom dan met de Sovjet-Unie. In de eerste dagen na de invasie leken prominente linkse commentatoren nauwelijks woorden aan Rusland vuil te willen maken. Ze richtten hun pijlen vooral op de NAVO. Goed, de invasie was dan wel fout, maar de ‘echte’ schuldige was toch echt het Westen. Hoezo dat? Omdat het de NAVO naar het oosten had uitgebreid en een Oekraïens NAVO-lidmaatschap niet uitsloot. Het deed er niet toe dat de uitbreiding van de NAVO meer werd gestuurd door de Oost-Europeanen dan door Washington, dat aanvankelijk nogal verdeeld was over de kwestie. Evenmin scheen het van belang te zijn dat een NAVO-lidmaatschap niet direct voor Oekraïne in het verschiet lag, of dat een NAVO-aanval op Rusland volstrekt ondenkbaar was.
Het is niet verrassend dat Oost-Europees links zijn westerse soortgenoten en hen beschuldigt van ‘westsplaining’
Wat telde, was dat al deze stappen Rusland woedend hadden gemaakt, en het was die gerechtvaardigde woede van Rusland waarop zo veel westerse linkse partijen zich zo graag leken te richten in de eerste dagen na de Russische invasie. Zo minimaliseerden ze de verantwoordelijkheid van Rusland. Ze kozen voor een ‘realistische’ visie, die inhield dat de destructieve woede van een ‘grote’ mogendheid werd genormaliseerd. Het is niet verrassend dat Oost-Europees links onverbloemde kritiek heeft op zijn westerse soortgenoten en hen beschuldigt van ‘westsplaining’.
Zelfs Noam Chomsky, wiens kritiek op de invasie niet mals was (‘een grove oorlogsmisdaad, vergelijkbaar met de Amerikaanse invasie in Irak en de invasie van Hitler en Stalin in Polen in september 1939’), sprak vervolgens alleen nog maar over de NAVO en onderschreef de stelling dat er geen crisis zou zijn geweest als de NAVO zich niet had uitgebreid. Poetin wordt zo wederom voorgesteld als een bijkans hulpeloze leider, die Oekraïne wel moest binnenvallen om Rusland te verdedigen.
Met andere woorden: tijdens de eerste dagen van deze brute en volstrekt zonder aanleiding uitgevoerde invasie van een soeverein land was het de eerste zorg van veel westerse linkse partijen om die invasie te contextualiseren, de schuld af te schuiven op de vijand in eigen land en zich zo af te keren van de stortvloed aan mainstream veroordelingen.
Wensen
Voor wat betreft de vermeende ‘veiligheidsgaranties’: misschien heeft Rusland die wel ‘nodig’. Dat beweren grootmachten immers altijd. Maar het is schandalig dat links zich meer zorgen maakt over de veiligheidsbelangen van een grootmacht – in dit geval een rechtse militaristische grootmacht die vrijwel volledig afhankelijk is van de winning en verkoop van fossiele brandstoffen die de planeet om zeep helpen – dan over de wensen van een klein volk dat hoopt zijn onafhankelijkheid veilig te stellen en niet te worden binnengevallen. Links behandelt de door het westerse imperialisme gemarginaliseerde bevolkingsgroepen nooit zo afwijzend.
Toch verbaast me dit niet zo. Ik schrijf al sinds eind jaren zeventig als linkse persoon over Oost-Europa. Wanneer ik scherpe kritiek uitte op het Sovjetbeleid of oppositiebewegingen in het Sovjetblok steunde, keken linkse collega’s in het Westen me soms met scheve ogen aan. De mainstream pers en meestal zelfs de Amerikaanse regering bekritiseerden immers vaak dezelfde zaken en steunden min of meer dezelfde bewegingen. Keurde ik daarmee niet het Koude Oorlogsbeleid van westerse regeringen goed, terwijl ik me als Amerikaan zou moeten richten op hoe we de dingen híér kunnen veranderen?
Begin jaren tachtig schreef ik vanuit Polen veel artikelen voor het linkse Amerikaanse weekblad In These Times over de verboden vakbond Solidariteit – een arbeidersbeweging die streed tegen de door de Sovjet-Unie gesteunde regering, die de participatiedemocratie praktiseerde, die zich verzette tegen het kapitalisme en onafhankelijke vakbonden eiste. Eenmaal weer thuis werd ik door een vriend voorgesteld als ‘voorheen links’. Het betekende kennelijk niets voor sommige linkse mensen dat mijn kritiek op het zogenaamd linkse systeem van staatssocialisme wezenlijk verschilde van die van bourgeois rechts. Ze wilden vooral niet aan dezelfde kant komen te staan als hun vijanden in eigen land. Daar ging het om. En dus deed het niet ter zake dat linkse mensen idealiter werkelijk opkwamen voor de rechten van Poolse arbeiders, en dat pak ’m beet Ronald Reagan Solidariteit puur op cynische gronden verdedigde, terwijl hij arbeidersbewegingen in eigen land vermorzelde.
Toch is het in strijd met alle internationalistische principes en ronduit americocentrisch om imperialisme ook maar een beetje te gedogen, alleen maar omdat de imperialist in kwestie zich verzet tegen de in jouw ogen nog ergere imperialist.
Bedoelingen
Was de invasie van Poetin bedoeld om de NAVO uit Oekraïne te houden? Bezwaar maken tegen de NAVO is één ding. Maar een oorlog voeren die ongetwijfeld zou leiden tot versterking van de NAVO duidt erop dat het vooral om iets anders ging. Als het voornaamste doel was om het NAVO-lidmaatschap van tafel te vegen, dan had Rusland Oekraïne militair kunnen omsingelen en kunnen aankondigen dat het klaar was om binnen te vallen, mocht spoedoverleg over Oekraïense neutraliteit uitblijven. Als dat overleg niet was gekomen, had het land een beperkte inval kunnen doen in de gebieden die al in handen waren van separatisten en kunnen dreigen met escalatie. De Oekraïense president Volodymyr Zelensky zei kort na de invasie dat hij openstond voor een gesprek over neutraliteit. Poetin had stapsgewijs kunnen handelen, in plaats van een totale oorlog te ontketenen, om een oplossing te vinden voor de vermeende grootste grief van Rusland.
Er moet dus iets anders aan de hand zijn geweest. En het was best duidelijk wat dat was.
Poetin heeft zijn mening over Oekraïne niet onder stoelen of banken gestoken. In juli 2021 schreef hij een artikel van zevenduizend woorden waarin twee punten centraal stonden: dat Oekraïne een onvervreemdbaar deel van Rusland is en dat Oekraïners geen recht hebben op zelfbestuur, tenzij in nauwe samenwerking met Rusland. Het artikel betoogt dat er al duizend jaar een onverbrekelijke band tussen Rusland en Oekraïne heeft bestaan, totdat die werd verbroken door Lenin en de bolsjewieken, waardoor een grote Oekraïense Sovjetrepubliek een onafhankelijke staat kon worden toen de Sovjet-Unie uiteenviel.
Vergeet even de bizarre aanname dat naties hun definitieve vorm krijgen op een bepaald moment van hun ontstaan. Poetins belangrijkste citaat is dit: ‘Het Sovjet-nationaliteitsbeleid heeft drie afzonderlijke Slavische volkeren gecreëerd, terwijl er in feite maar één grote Russische natie is, een drie-eenheid bestaande uit Groot-Russen [lees: Russen], Klein-Russen [lees: Oekraïners] en Wit-Russen.’
Hoeveel duidelijker kan Rusland zeggen dat de NAVO slechts een symptoompje was van een veel groter probleem?
Het probleem met al die verhalen die zich concentreren op de NAVO – waaraan Poetin nauwelijks een woord vuil maakt in zijn tekst van juli 2021 – is dat ze Poetins autoriteit ontkennen. Ze presenteren Poetin als iemand die alleen maar kan reageren – op Amerika. Poetin heeft eindeloos en overduidelijk herhaald wat hij van Oekraïne vindt, los van de NAVO-kwestie. Die kwestie is zeker niet onbelangrijk, maar westerse analisten die de centrale rol ervan blijven benadrukken, zijn simpelweg schuldig aan het muilkorven van mensen uit het oosten, in dit geval ook Vladimir Poetin. En hij is nog wel zo duidelijk: als de NAVO het lidmaatschap van tafel had geveegd, zou hij nog steeds met het probleem zitten dat Oekraïne een volledig van Rusland gescheiden entiteit zegt te zijn.
Nog meer bewijs voor de centrale rol van het thema ‘één grote Russische natie’ komt uit een opmerkelijk artikel dat een dag na de invasie werd gepubliceerd door Novosti, het officiële Russische nieuwsagentschap, en een paar uur later werd verwijderd toen de omvang van het Oekraïense verzet duidelijk was. Verbazingwekkend genoeg geloofden sommigen binnen de hoogste leiding dat de invasie een peulenschil zou zijn: het artikel kondigde aan dat er ‘een nieuw tijdperk’ was begonnen, waarin Rusland ‘zijn historische volledigheid herstelde’ door Groot-Russen, Klein-Russen en Wit-Russen te herenigen tot het Russische volk. De onafhankelijkheid van Oekraïne, zo gaat het verder, was ontoelaatbaar omdat het de ‘ontrussificatie van Russen’ zou betekenen.
Hoeveel duidelijker kan Rusland zeggen dat de NAVO slechts een symptoompje was van een veel groter probleem? Voor de bühne had Rusland het over de NAVO, omdat het wist dat iedereen die Amerika wantrouwde zich hieraan kon vastklampen, teneinde de Russische verantwoordelijkheid te minimaliseren. Amerika wantrouwen is terecht. Maar als we luisteren naar wat Poetin zegt, kunnen we niet anders dan zijn diep imperialistische ambities ten aanzien van Oekraïne onderkennen.
Denken sommigen nu nog steeds dat Poetin een soort linkse figuur is? Is dat de reden dat sommige westerse linkse kringen (maar niet de Oost-Europese) nog steeds niet dezelfde kwade bedoelingen toeschrijven aan Rusland als aan de Verenigde Staten?
Traditie
Het is waar dat Poetin de Sovjetstaat lang heeft gediend, lid was van de Communistische Partij en het einde van de Sovjet-Unie sterk betreurde. Het is ook waar dat de Sovjet-Unie in de meeste internationale conflicten tijdens de Koude Oorlog doorgaans aan de kant van de progressieven stond.
Poetin trad echter niet om progressieve redenen toe tot het staatsapparaat van de Sovjet-Unie, maar om een machtige Russische staat te dienen. Er is geen enkel bewijs dat Poetin ooit geïnteresseerd is geweest in welke vorm van linkse ideologie dan ook. Hij past volledig in de traditie van die oude keizerlijke emigranten van het Witte Leger die Sovjet-Rusland in de jaren dertig in de armen sloten toen ze zagen dat het de Groot-Russische macht herstelde die ze al die tijd hadden nagestreefd.
Als Poetin een intellectuele held heeft, dan is dat Ivan Ilyin, een van de belangrijkste theoretici van de antibolsjewistische kant tijdens de Burgeroorlog, een christelijke monarchist en vroege bewonderaar van Hitler, wiens stoffelijke resten hij uit de VS heeft teruggehaald om ze plechtig te laten herbegraven in Moskou. Voor wat betreft de Russische leiders aan wie hij zich spiegelt is zijn voorbeeld tsaar Alexander III, die tijdens zijn bewind van 1881-1894 de hervormingen van zijn voorganger terugdraaide en de autoritaire heerschappij versterkte. Hij werd een model voor West-Europees rechts, dat zich verzette tegen liberale en socialistische hervormingen, net zoals Poetin nu een held is voor Marine Le Pen of Tucker Carlson, die de strijd hebben aangebonden tegen egalitaire ‘woke’ tendensen.
De enorme schuld van Poetin erkennen betekent niet dat je Amerika vrijpleit
George Kennan [voormalig adviseur van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken] waarschuwde al voor uitbreiding van de NAVO voordat iemand ooit van Vladimir Poetin had gehoord. Elk Rusland zou op zijn hoede zijn geweest voor een NAVO aan zijn grenzen. Maar niet elk Rusland zou Oekraïne de meest elementaire rechten op zelfbeschikking ontzeggen. Noch Lenin noch Gorbatsjov noch Jeltsin behandelde Oekraïne op die manier, en Poetin heeft hen alle drie veroordeeld. Niet elk Rusland zou een vage kans op Oekraïens lidmaatschap van de NAVO beantwoorden met een totale oorlog. En voor diegenen die blijven terugkomen op de gerechtvaardigde angst van Rusland voor de aanwezigheid van de NAVO aan zijn grenzen, hoe verklaar je een invasie die, zoals iedereen had kunnen voorspellen, nu leidt tot een agressiever anti-Russische NAVO dan ooit sinds het einde van de Koude Oorlog?
De enorme schuld van Poetin erkennen betekent niet dat je Amerika vrijpleit. Gezien de onwil om zich sterk te maken voor het NAVO-lidmaatschap van Oekraïne hadden de VS dit vooruitzicht publiekelijk van tafel moeten vegen en moeten werken aan een gezamenlijke neutraliteitsovereenkomst waarmee Ruslands belangrijkste discussiepunt zou zijn ontkracht. Maar de oorlog in Oekraïne is niet een van de vele historische zonden van Amerika. Zelfs Poetin zoekt de oorzaak van de oorlog in het streven van Oekraïne naar volledige onafhankelijkheid – een streven, zo laat hij herhaaldelijk weten, dat hij niet kan accepteren.
Bijna niemand aan de linkerkant heeft de oorlog gesteund. Maar ‘weg met de Russische invasie’ zeggen en vervolgens Amerika, en louter Amerika, de schuld geven van het uitlokken ervan, is bijna hetzelfde. Het getuigt niet alleen van een gebrek aan basiskennis over Rusland, het is ook een verbijsterend verraad van de meest fundamentele internationalistische principes. Als we het recht op zelfbeschikking van Amerika’s buren willen steunen, dan kunnen we Ruslands buren het recht daarop niet ontzeggen. Als we bepaalde vormen van imperialisme niet kunnen herkennen, dan maken we ons schuldig aan hetzelfde soort americocentrisme waarvan we anderen bekritiseren.
David Ost doceert politicologie aan Hobart College en William Smith College in de staat New York. Hij heeft veel geschreven over Oost-Europa, met een focus op arbeid, klasse, democratie en nieuw rechts.
