Zit de wereld in een democratische recessie?

Twee miljard mensen – ongeveer de helft van de volwassen wereldbevolking – kunnen dit jaar gaan stemmen. Maar aan de fundamenten van de democratie wordt wereldwijd gerammeld. ‘Democratie bestaat niet alleen uit verkiezingen. Er komt zoveel meer bij kijken.’

Er zal bij het stemhokje geen fanfare staan om hem op te wachten. Het nageslacht zal de naam van de kiezer misschien wel nooit te weten komen. Maar in de vroege ochtend van 7 januari zal een inwoner van Bangladesh de eerste stem uitbrengen in de beladen nationale verkiezingen van zijn land en daarmee de meest intense twaalf maanden van democratie in gang zetten die de wereld heeft gekend sinds het idee meer dan 2500 jaar geleden werd gemunt.

Zo’n twee miljard mensen, ongeveer de helft van de volwassen wereldbevolking, zullen in 2024 de kans krijgen om te stemmen, meer in één jaar dan ooit tevoren. Onder de ruim zeventig staten die verkiezingen houden bevinden zich acht van de tien landen met de grootste bevolking. Een eerbetoon, zou je kunnen zeggen, aan de kracht van een idee, aan de democratie en aan de verbreiding van politieke vrijheid.

Het zou bemoedigend zijn om te denken dat historici 2024 zullen zien als een mijlpaal in de lange reis die de democratie heeft afgelegd, van de rumoerige debatten op het stadsplein van het klassieke Athene via het denken van achttiende-eeuwse filosofen tot een steeds rechtvaardiger en billijker wereld.

Maar dat lijkt onwaarschijnlijk. Deze verkiezingen vinden plaats tegen de achtergrond van een over de hele wereld toenemend illiberalisme, een verzwakking van onafhankelijke instituties in een aantal grote democratieën en een latent wantrouwen onder jongeren over het nut van verkiezingen. ‘Er waart een tijdgeest rond, en die is niet democratisch’, zegt Larry Diamond, een hoogleraar aan de Stanford-universiteit die meer dan tien jaar geleden de term ‘democratische recessie’ bedacht.

De verkiezingsnederlaag in oktober van de Poolse partij Recht en Rechtvaardigheid, die jarenlang de rechtsstaat ondermijnde en van de staatsomroep een spreekbuis van de regering maakte, herinnerde eraan dat de democratie nog lang niet is uitgeput. Over het lot van een groot aantal leiders zal dit jaar worden beslist, in oudere democratieën zoals de VS en het Verenigd Koninkrijk en ook in jongere, zoals Taiwan, waar de verkiezingen van januari enorme gevolgen hebben voor de veiligheid in de wereld.

Maar over het algemeen laten onderzoeken een teruggang zien in de democratische geest, na een hoogtepunt in de tien jaar na het einde van de Sovjet-Unie en de apartheid in de jaren negentig. De kwaliteit van de democratie voor de gemiddelde wereldburger is in 2022 terug op het niveau van 1986, volgens het V-Dem Institute, dat de gezondheid van democratieën beoordeelt aan de hand van vijf criteria: electoraal, liberaal, participatief, deliberatief en egalitair.

Terugval

Uit het Global State of Democracy Initiative van het Zweedse International Institute for Democracy and Electoral Assistance bleek dat 2023 het zesde opeenvolgende jaar was waarin de democratie in de helft van alle landen afnam, de langdurigste terugval sinds het begin van de metingen in 1975.

Kevin Casas-Zamora, het hoofd van het instituut en voormalig vicepresident van Costa Rica, noemt vier factoren: ‘de perceptie dat democratieën maar moeizaam en traag tegemoetkomen aan maatschappelijke eisen’, het gevoel dat corruptie ‘ongestraft’ door kan gaan, ‘extreem hoge niveaus van maatschappelijke angst, die ertoe leiden dat autoritaire figuren met open armen worden ontvangen’ en de afname van de morele autoriteit van het Westen in de nasleep van de invasie van Irak, de financiële crisis en de verkiezing van Donald Trump, zaken die het westerse pleidooi voor democratie hebben verzwakt. ‘Dit alles heeft er meer en meer voor gezorgd dat mensen er de brui aan geven,’ zegt hij. 

Verkeert de democratie in een crisis? Of hebben de democratie, haar instellingen en haar mentaliteit altijd tijd nodig gehad om zich te ontwikkelen?

De moeilijkheden zullen dit jaar tot uiting komen in vier verschillende verkiezingsculturen. De eerste is die van een tirannieke groep waartoe onder meer Belarus, Rusland en Rwanda behoren, waar machthebbers tegenstanders gevangenzetten en schijnverkiezingen houden die uitmonden in een meerderheid van 90 procent of meer. Een tweede groep bestaat uit performatieve democratieën zoals Iran, Tunesië en Bangladesh, waar de leiders de oppositie nog net toestaan om mee te doen – maar niet om te winnen.

De terugkeer van Trump zou de kernfundamenten van de Amerikaanse democratie op de proef stellen

Op het derde en vierde niveau staat echter het meest op het spel. Op het derde niveau, dat dit jaar de meeste kiezers omvat, dreigt de democratie op een subtielere manier te worden uitgehold. Het scenario is hier dat leiders aan de macht komen door middel van daadwerkelijk vrije en eerlijke verkiezingen, maar vervolgens onliberaal beleid gaan voeren, zoals in Hongarije onder Viktor Orbán. In India, Indonesië en Mexico zullen miljoenen mensen dit jaar enthousiast gaan stemmen, maar de democratie en sommige instellingen om die in stand houden staan er onder druk.

Op het vierde niveau bevinden zich de oudere democratieën, waar het centristische establishment wordt bedreigd door verdere winst van populisten bij de stembusgang. De anti-islam-extremist Geert Wilders won in november de verkiezingen in Nederland en extreemrechts zal in juni naar verwachting in een groot deel van de EU steun krijgen bij de verkiezingen voor het Europees Parlement.

Maar wat de democratie de meeste schade zou toebrengen, is de herverkiezing van de demagoog Donald Trump bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen in november. Decennialang is Amerika het belangrijkste arsenaal en de waarborg van de vrije wereld geweest, ook al heeft het een oogje toegeknepen bij de excessen van sommige bondgenoten. De terugkeer van Trump in het Witte Huis zou de kernfundamenten van de Amerikaanse democratie op de proef stellen, zegt Larry Diamond, hoewel hij gelooft dat ze per saldo intact zouden blijven. Hij stelt dat het ook wereldwijd de autocratie zou aanmoedigen, die overal ter wereld al aan een opmars bezig is.

Populisme

‘Het populisme neemt toe’, zegt hij. ‘Het liberaal-democratische Westen is objectief zwakker en heeft minder vertrouwen in zijn democratische waarden. We hebben echt onze vastberadenheid verloren. Er is een enorm vacuüm ontstaan, dat wordt opgevuld door kwaadwillenden die knagen aan de essentie van de democratie en die het op de een of andere manier voor elkaar krijgen om net zo slecht te regeren als ze zelf willen.’ 

Wanneer Zuid-Afrika halverwege dit jaar naar de stembus gaat, is het dertig jaar geleden dat Nelson Mandela en het Afrikaans Nationaal Congres een einde maakten aan de witte overheersing, door een overweldigende meerderheid te behalen in de eerste verkiezingen voor alle etniciteiten in het land. De media, het maatschappelijk middenveld en de rechtbanken hebben de democratische vlam brandend gehouden, en het ANC scherp. Dit jaar heeft de partij voor het eerst concurrentie te duchten.

Maar Zuid-Afrika is een van de belangrijke landen op het derde niveau van verkiezingsculturen, waar onafhankelijke instellingen onder druk staan en waar de verkiezingen van dit jaar impliciet twee grote vragen opwerpen. Zijn vrije verkiezingen, hoezeer ze ook op prijs gesteld moeten worden, een ontoereikende graadmeter voor de gezondheid van een democratie? En moet de echte beproeving daarna nog komen?

‘Democratie bestaat niet alleen uit verkiezingen. Er komt zoveel meer bij kijken’, zegt Kholood Khair, oprichter van Confluence Advisory, een denktank die in Khartoem gevestigd was voordat in april de Soedanese burgeroorlog uitbrak. ‘Een van onze fouten is dat we denken dat democratie iets is wat klaar is, in plaats van iets waar je hard voor moet werken. Het is niet alleen een worsteling om democratie te creëren, maar ook om haar in stand te houden.’

De sleutel tot een succesvolle democratie is de brede acceptatie van een verscheidenheid aan politieke standpunten

Een andere sleutel tot een succesvolle democratie is de brede acceptatie van een verscheidenheid aan politieke standpunten. De negentiende-eeuwse Franse politiek filosoof Alexis de Tocqueville schreef over het risico dat de democratie zou kunnen leiden tot de tirannie van de meerderheid. Zijn waarschuwing blijkt terecht in het geval van een aantal opkomende machten die dit jaar verkiezingen houden, en dan met name dat van de grootste democratie ter wereld: India.

Premier Narendra Modi en zijn hindoe-nationalistische partij Bharatiya Janata (BJP) zullen in mei naar verwachting een derde opeenvolgende overwinning behalen, profiterend van een bloeiende economie en een grote populariteit. Maar ondertussen is er sprake van intolerantie jegens minderheden en worden onafhankelijke media onder druk gezet, wat vaak achter de schermen gebeurt via het belastingbeleid en door rechtbanken buitenspel te zetten.

‘De electorale democratie is nog steeds erg sterk [in India],’ zegt Pratap Bhanu Mehta, een wetenschapper en voormalig progressief commentator. ‘Modi is echt populair. Veel mensen zien dit eerder als een moment van versterking dan van ontkrachting van de democratie.’ Mehta benoemt in het bijzonder hoe het beleid van de BJP bevrijdend is geweest voor armere vrouwelijke kiezers, door bijvoorbeeld de toegang tot sanitaire voorzieningen te verbeteren en geld direct naar de bankrekening van vrouwen over te maken.

Toekomst

Hij maakt zich echter op twee vlakken zorgen over de toekomst. Het eerste betreft de druk die subtiel wordt uitgevoerd op de media en de rechtbanken. ‘De willekeur rond burgerlijke vrijheden is groter geworden, en dat komt tot uiting in het verlies van onafhankelijkheid van het Hooggerechtshof en de rechterlijke macht,’ zegt hij. Het tweede gaat over pluralisme, en dan in het bijzonder over tolerantie jegens minderheden. ‘Er is een culturele beweging gaande die zich sterk maakt voor de culturele suprematie van het hindoeïsme,’ zegt hij. ‘En dat soort nationalistische politiek dreigt India te veranderen in een etno-nationalistische meerderheidsstaat.’

Ook Indonesië houdt dit jaar vrije verkiezingen, en ook dit land ziet zich geconfronteerd met vragen over de toestand van de democratie. De felbevochten verkiezingen in februari zullen laten zien hoever het land met de op drie na grootste bevolking ter wereld is gekomen sinds de omverwerping van autocraat Soeharto, 25 jaar geleden. Joko Widodo, de president die na tien jaar aftreedt, geniet het astronomische populariteitscijfer van 80 procent dankzij zijn stabiele beheer van de economie, en hij speelt een goed democratisch spelletje.

Maar zijn critici wijzen op de verzwakking van het anticorruptieorgaan in de afgelopen jaren. De recente opkomst van zijn oudste zoon als running mate van de belangrijkste kandidaat om hem op te volgen, lijkt erop te wijzen dat hij een dynastie in gedachten heeft.

Ook in Mexico is de situatie niet eenduidig. De verkiezingen in juni vormen een democratische mijlpaal, aangezien de twee belangrijkste presidentskandidaten vrouw zijn, wat betekent dat het land dit jaar zijn eerste vrouwelijke leider zal krijgen. Maar de vertrekkende president, de linkse populist Andrés Manuel López Obrador, heeft de onafhankelijkheid van de democratische instellingen aangetast en dringt nu aan op een grondwetswijziging om de elf rechters van het Hooggerechtshof via algemene verkiezingen te laten verkiezen. Zijn critici vrezen dat zijn beschermeling Claudia Sheinbaum, kandidaat van de regerende Morena-partij en koploper in de peilingen, op deze voet verder zal gaan als zij wordt verkozen.

‘Onze democratie staat nog in de kinderschoenen,’ stelt Jorge Castañeda, een voormalig Mexicaans minister van Buitenlandse Zaken die nu werkt als docent aan de New York-universiteit en aan Sciences Po in Parijs. ‘Het is een werk in uitvoering. Onze eerste echte verkiezingen waren in 2000 [die een einde maakten aan de 71-jarige periode waarin de toenmalige regeringspartij aan de macht was]. López Obrador heeft een zwak doelwit als hij de onafhankelijkheid van gerechtelijke en onafhankelijke instanties probeert te vernietigen die de afgelopen dertig jaar zijn opgebouwd. Die hebben niet de middelen, de esprit de corps of een geschiedenis om op terug te kijken.’

‘Wat de mondiale democratie geen goed doet, is de partijdigheid en de hypocrisie van democratische staten’

Een andere factor is dat in een tijd waarin de Verenigde Staten met China concurreren om de steun van de wereld en immigratie een belangrijk Amerikaans verkiezingsthema is, Washington niet meer zo luid van zich laat horen als de democratie ergens achteruitgaat als in de periode 1990-2010, toen het de enige supermacht was. Amerika is opvallend stil geweest over de druk die López Obrador uitoefent op de rechtbanken.

‘Wat de mondiale democratie geen goed doet, is de partijdigheid en de hypocrisie van democratische staten,’ zegt de Soedanese analist Khair. ‘Kijk maar hoe de VS en het VK de eenpartijstaat van Paul Kagame in Rwanda onvoorwaardelijk steunen. In het land zelf ziet niemand het verschil tussen het standpunt van de VS en dat van China.’

Misschien wel de opvallendste bevinding in peilingen over democratie is dat jongere kiezers steeds toleranter staan tegenover autocratie. Bezorgdheid over klimaatverandering, frustratie over het falen van vorige generaties om dat probleem aan te pakken en onzekerheid over de toekomst in een tijd van snelle technologische veranderingen hebben vooral in het Westen bijgedragen aan een ontevredenheid over de status quo.

Steun

‘De steun voor de democratie onder jongeren bevindt zich momenteel in een vrije val,’ zegt Casas-Zamora. ‘Ik heb het gevoel dat jongeren politiek willen bedrijven rond een specifieke strijd waarin ze geloven. Als je een strijder bent voor één specifieke zaak, hoef je geen compromissen te sluiten. Maar de kunst van het compromissen sluiten vormt de basis van het bedrijven van politiek. Je moet je ervan bewust zijn dat je ook dingen moet inleveren. Voor jongeren riekt dat naar het verliezen van je puurheid.’

Opiniepeilingen wijzen erop dat dit een thema zal zijn bij de verkiezingen voor het Europees Parlement, in juni. Het belooft ook een belangrijke factor te worden bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen. De stem van de jongeren zal van vitaal belang zijn voor de herverkiezingscampagne van president Biden, die met zijn trouwe steun aan Israël in de oorlog in Gaza grote aantallen jonge Democraten van zich heeft vervreemd.

De Argentijnse verkiezingen in november waren een waarschuwing aan het adres van de zittende machthebbers over de onvrede onder de jeugd. De winnaar, Javier Milei, de buitenissige libertair, sloeg aan bij jongeren die gefrustreerd waren door het beleid van de gevestigde partijen, in het bijzonder de peronisten die de afgelopen vier decennia grotendeels aan de macht waren. ‘Veel jongeren [in Argentinië] hechten weinig waarde aan democratie,’ zegt Camila Crescimbeni, een voormalig afgevaardigde voor de conservatieve PRO-partij. ‘Ze hebben het gevoel dat die faalt, dat die hun geen kansen geeft.’

In grote delen van Afrika heerst een soortgelijke stemming. Een golf van militaire staatsgrepen, zeven in de afgelopen drie jaar, weerspiegelt deels de ergernis over de resultaten van verkiezingen. Uit opiniepeilingen blijkt dat jongeren steeds gedesillusioneerder raken.

‘Achter de recente staatsgrepen in de westelijke Sahel zat een hoop ontevredenheid,’ zegt Khair. ‘Mensen wilden een andere regering. Daarom zagen we met name onder jongeren veel steun voor junta’s. Het idee dat verkiezingen gelijkstaan aan democratie is onderuitgehaald. We moeten ons richten op het idee dat mensen rechten en plichten hebben.’

Ministers in democratisch gekozen regeringen klagen dat het zo moeilijk is om beleid te maken en beslissingen te nemen als alles wat ze doen bijna in realtime onder de loep wordt genomen op sociale media. Maar als er één les is voor democratieën waarin onliberale figuren om de macht strijden, dan is het wel dat het, zoals altijd, hun plicht is om hun beloften waar te maken. 

Erika Mouynes, oud-minister van Buitenlandse Zaken van Panama en nu een Harvard-fellow die zich bezighoudt met goed bestuur, vindt dat democratieën op de een of andere manier participatiever moeten worden – met een impliciete knipoog naar het klassieke Griekse stadstaatsysteem, waarin burgers de macht hadden.

De gedachte dat democratie minder efficiënt is in het aanpakken van crises dan autocratie, is onjuist

‘Mensen verliezen niet hun geloof in democratische waarden,’ zegt ze. ‘Het is eerder zo dat een steeds groter deel van de bevolking onverschillig wordt doordat ze niet zien dat het politieke systeem in hun voordeel werkt. In een nieuwe digitale wereld zijn er meer mogelijkheden om burgers direct te betrekken.’ 

Casas-Zamora gelooft nog steeds in de opleving van de geest van democratie door middel van uitingen van burgeractie, zoals rond de controversiële hervormingen van de rechterlijke macht in Israël vóór de oorlog in Gaza, of de mobilisatie van het maatschappelijk middenveld in Thailand vóór de laatste verkiezingen. De gedachte, voegt hij eraan toe, dat democratie minder efficiënt is in het aanpakken van crises dan autocratie, is onjuist.

‘De reden waarom de prestaties van de democratie er tijdens de pandemie uiteindelijk beter uitzagen dan die van de autocratie, is structureel van aard. Democratieën zijn in staat om van koers te veranderen. Autocratische systemen kunnen effectief zijn in het omgaan met crises, maar ze zijn erg broos omdat de kans op fouten groter is.’ Ergens in 2024 zal Maia Sandu, de president van Moldavië, een van de kleinste en zwakste democratieën van Europa, strijden voor herverkiezing. Ze heeft zware jaren achter de rug, waarin ze het opnam tegen door Moskou gesteunde antidemocratische krachten, maar ze deinst er niet voor terug om te verdedigen wat volgens haar het juiste is. ‘Het is nog steeds een kwetsbare democratie,’ zei ze vorig jaar tegen FT. ‘Maar we hebben ervoor gevochten. Hoe meer democratieën we in de wereld hebben, des te beter het is voor iedereen.’ Een boodschap die in grote delen van de wereld weerklinkt, van Bangladesh tot Amerika.