Iran gaat Hamas niet redden

Regionale milities zoals Hamas hebben Teheran voor een dilemma gesteld; is het nog wel mogelijk om aan de zijlijn te blijven staan, zodat de oorlog tussen Israël en Gaza niet uitmondt in een regionaal conflict?

Enkele weken nadat Israël Gaza was binnengevallen als reactie op de dodelijke aanval van Hamas op 7 oktober, riep ayatollah Ali Khamenei, de Iraanse opperste leider, op tot een bijeenkomst van militieleiders van een alliantie die Teheran de ‘as van verzet’ noemt. De aanval, die Khamenei publiekelijk had geprezen als een ‘epische overwinning’, markeerde een hoogtepunt in vier decennia aan Iraanse inspanningen om een netwerk van niet-gouvernementele militante groepen te trainen en te bewapenen, om zo zijn vijanden af te schrikken en zijn invloed in het Midden-Oosten uit te breiden. 

Maar achter gesloten deuren vertelde de Iraanse leider aan vooraanstaande Hamas-vertegenwoordigers, alsook aan Libanese, Iraakse, Jemenitische en andere Palestijnse militieleiders, dat Teheran niet van plan was om zich rechtstreeks in het conflict te mengen en de oorlog uit te breiden, aldus twee hooggeplaatste functionarissen van Hamas en twee van Hezbollah. Aanvullende gevechten, zo vertelde hij de afgevaardigden, zouden de wereld kunnen afleiden van de verwoestende invallen van Israël in Gaza. Met andere woorden: Hamas stond er alleen voor. 

De as staat voor een beslissend moment

De as staat voor een beslissend moment. Nu Irans bondgenoten nog meer brand stichten in de regio – van aanvallen op schepen in de Rode Zee tot de droneaanval waarbij drie Amerikaanse soldaten omkwamen in Jordanië – brengen ze hun weldoener dichter bij de rand van een direct conflict met Washington dat het al zo lang probeert te vermijden. 

De militaire en financiële macht van Iran vormt de ruggengraat van de alliantie, waar Teheran evenwel geen volledig commando en controle over uitvoert. Niet elk lid hangt de sjiitische ideologie van Iran aan en de verschillende groepen hebben binnenlandse agenda’s die soms in strijd zijn met die van Teheran. Sommige opereren in geografisch geïsoleerde gebieden, waardoor het voor Iran lastig is om wapens, adviseurs en training te leveren. Dat geldt ook voor Hamas, een soennitische beweging, of voor de Houthi’s in Jemen, die met hun aanvallen op schepen de wereldwijde handelsstromen hebben verstoord en tegenaanvallen van de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk hebben uitgelokt. 

Kracht van de as

Amerikaanse functionarissen gaven een door Iran gesteunde groep de schuld van de droneaanval en het Witte Huis zei te geloven dat de daders werden gesteund door Kataib Hezbollah, een Iraanse militie in Irak met troepen in Syrië. Iran wees alle mogelijke betrokkenheid van de hand. 

Voor Teheran ligt de kracht van de as in het feit dat elk lid operationele en territoriale autonomie geniet, wat een plausibele ontkenning mogelijk maakt. Iran kan zich distantiëren van de milities, ook al dienen die de strategische belangen van Iran door de macht van de VS en Israël in de regio tegen te gaan. 

Deze aanpak heeft Teheran in staat gesteld vergeldingsacties van Israël en de VS te voorkomen die het geestelijke bewind zouden kunnen destabiliseren, aldus Norman Roule, een voormalig Midden-Oostenexpert van de CIA. Iraanse agressie, zei hij, ‘omvat nu steevast acties die kunnen worden toegeschreven aan Teheran, maar die Iran voldoende kan ontkennen’. 

Teheran is voor groot dilemma gesteld

Dat model wordt als nooit tevoren op de proef gesteld door de aanslag van 7 oktober. Door Israël de grootste klap aller tijden uit te delen – met meer dan 1200 slachtoffers, veelal burgers – is er een reusachtige Israëlische militaire campagne op gang gebracht die is gericht op het uitroeien van Hamas. Israël heeft grote delen van de Gazastrook verwoest en heeft het gemunt op Hamas-leiders, wat het duidelijk liet zien bij de luchtaanval in Beiroet in januari; daarbij kwam Saleh al-Arouri om het leven, de politieke adjunct van de groep, die enkele weken daarvoor had deelgenomen aan de ontmoeting met Khamenei in Teheran.

Dat heeft Teheran voor een groot dilemma gesteld: zijn Palestijnse bondgenoot verdedigen, met het risico op een regionale oorlog waarin het zou kunnen worden meegesleept, of aan de kant blijven staan en toezien hoe een cruciale partner in de alliantie wordt gedecimeerd? 

De aanval van 7 oktober was in het belang van Teheran, omdat een diplomatieke toenadering tussen Israël en Saoedi-Arabië – een andere regionale rivaal – hierdoor werd onderbroken en Iran de kans kreeg zich op te werpen als voorvechter van de Palestijnse zaak. De leiding van Iran probeerde vergelding door Israël of de VS te voorkomen door snel elke betrokkenheid bij de planning of uitvoering van de aanval te ontkennen. Functionarissen van Hamas en Hezbollah gaven tegenstrijdige verklaringen over de mogelijke voorkennis van Iran. The Wall Street Journal meldde dat sommigen van hen zeiden dat Iraanse veiligheidsfunctionarissen groen licht hadden gegeven voor de aanval, terwijl anderen dat verhaal in twijfel trokken. 

De aanval had niet kunnen plaatsvinden zonder jarenlange Iraanse steun aan Hamas in de vorm van wapens, geld en training

Hoe dan ook, de aanval had niet kunnen plaatsvinden zonder jarenlange Iraanse steun aan Hamas in de vorm van wapens, geld en training, aldus Afshon Ostovar, universitair docent aan de Naval Postgraduate School in Monterey (Californië), die gespecialiseerd is in de militaire ondernemingen van Iran in het Midden-Oosten. ‘Of ze nu in de pas lopen met deze of gene actie is minder belangrijk dan hoe ze collectief bewegen in de loop van de tijd,’ stelt Ostovar. ‘Iran gaf hun de wapens om de oorlog naar Israël te brengen op een manier waarop Iran dat zelf niet kon.’ 

De as van verzet is ontstaan uit de zoektocht van Iran om na de Islamitische Revolutie van 1979 zijn militaire en ideologische invloed in het Midden-Oosten uit te breiden. Het door Iran opgebouwde netwerk van extremistische militante groeperingen heeft door de jaren heen gebruikgemaakt van zwakke staten en instabiliteit om militaire en vaak ook politieke macht te verwerven. De alliantie, van Irak, Syrië en Jemen tot Libanon en de Palestijnse gebieden, gaf Iran relatieve bewegingsvrijheid van Teheran tot aan de Middellandse en de Rode Zee. 

In 1982 begon de Quds-brigade, een tak van de Iraanse Revolutionaire Garde, tijdens de chaos van de Libanese burgeroorlog betrekkingen aan te knopen met jonge Libanese militanten, die werden getraind en bewapend om Israëlische soldaten lastig te vallen en guerrillaoorlogen te voeren. De militie die daaruit ontstond, Hezbollah, werd de machtigste bondgenoot van Iran; ze trainde Palestijnse groepen, waaronder Hamas en de Palestijnse Islamitische Jihad, terwijl Iran financiële hulp en wapens naar hen doorsluisde. 

Qassem Soleimani, een charismatische Iraanse commandant, nam eind jaren negentig de Quds-brigade over. Hij sluisde geld, wapens en militaire adviseurs door naar een reeks sjiitische milities in Irak, nadat de VS dat land in 2003 waren binnengevallen. De milities doodden volgens het Amerikaanse ministerie van Justitie meer dan zeshonderd Amerikaanse soldaten. Soleimani werd in de hele regio bekend als het brein achter de Iraanse schaduwoorlogen. 

Eigen agenda

Irans bondgenoten waren weliswaar afhankelijk van Teheran, maar hadden allemaal hun eigen agenda, die de as van Soleimani soms uit zijn voegen deed barsten. Jemenitische Houthi-rebellen namen de hoofdstad Sana’a in, tegen Iraans advies. De Iraakse militieleider Qais al-Khazali sloeg Iraanse bevelen om de Amerikaanse troepen niet aan te vallen in de wind met de woorden ‘de Amerikanen bezetten ons land, niet dat van jullie’. Toen Hezbollah een van de grootste politieke partijen van Libanon werd, werd het gedwongen de eisen van de Libanese kiezers in evenwicht te brengen met de plannen van Soleimani voor de milities in het buitenland. 

Tijdens de burgeroorlog in Syrië zette Soleimani Hezbollah in, samen met milities van Irakezen, Afghanen en anderen, om een opstand tegen president Bashar al-Assad te helpen verslaan. Dat bracht Soleimani’s strijdkrachten in conflict met Hamas, dat de voornamelijk soennitische opstanden van de Arabische Lente steunde. Hamas trainde Syrische rebellen in guerrilla-oorlogstactieken en veel van haar leden verdwenen in de gevangenissen van Assad. 

Onder Qaani begon Iran steeds meer het idee te promoten van een verenigd front met zijn militiebondgenoten

Nadat Yahya Sinwar, een hooggeplaatste Hamas-functionaris, in 2017 het roer had overgenomen in Gaza, na te zijn vrijgelaten uit de Israëlische gevangenis tijdens een gevangenenruil in 2011, werden de verschillen gladgestreken. Begin 2020 werd Soleimani gedood bij een Amerikaanse droneaanval in de buurt van de internationale luchthaven van Bagdad. De VS en Israël hoopten dat de dood van Soleimani, die een bijna mythische status had verworven onder zijn volgelingen, de regionale macht van de Quds-brigade zou inperken. Dat gebeurde niet. Soleimani’s opvolger en jarenlange plaatsvervanger Esmail Qaani was minder bekend bij het publiek, maar hij nam al snel de rol over. ‘De Quds-brigade is een onderneming, en hij is de CEO. Uiteindelijk is hij degene die hun salarissen betaalt,’ zegt Afshon Ostovar.

Palestijnse vlaggen naast logo’s van Hamas en Hezbollah op het ‘Palestinaplein’ in Teheran. – © ANP

Onder Qaani begon Iran steeds meer het idee te promoten van een verenigd front met zijn militiebondgenoten. Ook de Palestijnse groepen kwamen intern meer op één lijn te staan. Onder leiding van Hamas begonnen zo’n twaalf Palestijnse groeperingen oorlogsoefeningen te houden, die gepubliceerd werden op een kanaal op de berichtenapp Telegram. De Israëlische inlichtingendienst merkte de oefeningen op, maar nam ze niet serieus, zeggen huidige en voormalige Israëlische veiligheidsfunctionarissen. 

In mei 2021 bestormden Israëlische politietroepen het terrein van de Al-Aqsamoskee in Jeruzalem, waarbij ze traangas en stungranaten afvuurden na confrontaties met Palestijnen die protesteerden tegen de uitzetting van bewoners in het oostelijke deel van de stad. De brand bij de moskee, die voor zowel sjiitische als soennitische moslims een centrale plaats inneemt, leidde tot een brede regionale veroordeling van Israël. 

Eind 2021 ontmoetten Hamas-functionarissen Hezbollah-leider Nasrallah en zijn plaatsvervanger Naim Qassem in Beiroet om te bespreken hoe ze wraak zouden kunnen nemen op Israël, zeggen de twee functionarissen van Hamas en de twee van Hezbollah. Iraanse veiligheidsfunctionarissen namen volgens hen niet deel aan de bijeenkomst. 

Diplomatieke herschikking

In de zomer van 2022 kwamen functionarissen van Hamas, de Quds-brigade en Hezbollah regelmatig bijeen om scenario’s op te stellen voor een aanval op Israël, onder meer vanuit Gaza, Zuid-Libanon en Syrië. Dat laatste scenario werd al snel uitgesloten, volgens de twee Hamas- en twee Hezbollah-functionarissen. Een vierde optie omvatte volgens hen een gelijktijdige infiltratie vanuit Zuid-Libanon, Gaza en de Westelijke Jordaanoever. Volgens een andere hoge Hamas-functionaris werden er algemene plannen voor een actie tegen Israël besproken, maar er werd geen tijdschema afgesproken voor een aanval. 

Hezbollah was een centrale rol gaan spelen in de coördinatie van de activiteiten binnen de alliantie, vooral sinds de moord op Soleimani. Het hielp de Iraanse Revolutionaire Garde bij het trainen van milities om Islamitische Staat te bestrijden in Irak en Syrië, waar militaire bases doorgaans op de ene verdieping Iraniërs huisvesten en op de andere Hezbollah-strijders, aldus een veiligheidsinsider van Hezbollah. Het stelde Palestijnse militanten ook in staat om Israël te beschieten vanaf door Hezbollah gecontroleerd grondgebied in het zuiden van Libanon. 

Toch bleef Israël ervan overtuigd dat de echte dreiging aan zijn noordgrens lag

Iran maakte zich afgelopen jaar steeds meer zorgen over een bredere diplomatieke herschikking in het Midden-Oosten, nadat Israël in 2020 al een belangrijke overeenkomst had ondertekend met de Verenigde Arabische Emiraten en Bahrein, bekend als de Abraham-akkoorden, om de diplomatieke betrekkingen te normaliseren. De overeenkomst was bedoeld om de regionale machtsdynamiek te herstellen en Teheran buitenspel te zetten. Er werd nu gewerkt aan een nog grotere overeenkomst tussen Israël en Saoedi-Arabië, in wat het meest gedenkwaardige vredesakkoord voor het Midden-Oosten in jaren zou worden. 

Tegen september begonnen de Israëlische inlichtingendiensten een toename in vijandigheid te bespeuren van Palestijnse militanten, waaronder Hamas, dat een video plaatste met een oefening voor een commando-operatie met onder meer een amfibische aanval met duikers. Het bouwde zelfs een replica van een Israëlische kibboets en bestormde die tijdens trainingen in het volle zicht van Israëlische veiligheidstroepen – een scenario dat griezelig veel leek op wat er op 7 oktober zou gebeuren. Toch bleef Israël ervan overtuigd dat de echte dreiging aan zijn noordgrens lag. In een toespraak op 3 oktober waarschuwde Khamenei, de opperste leider van Iran, Arabische regeringen die proberen de banden met Israël aan te halen dat ze verkeerd bezig waren. Op een islamitische eenheidsconferentie in Teheran zei hij dat ‘verzetskrachten uit de hele regio’ Israël zouden uitroeien: ‘Hun wacht een nederlaag.’ 

In de vroege ochtend van 7 oktober regende er in een tijdsbestek van ongeveer twintig minuten een spervuur van ruim drieduizend raketten over Israël. Bijna drieduizend Palestijnse militanten, overwegend leden van Hamas, doorbraken vanuit Gaza op pick-uptrucks, motoren en in paragliders de grens. Zwaar bewapend en in zwarte uniformen drongen ze kibboetsen in het zuiden van Israël binnen en schoten ongewapende burgers neer, terwijl ze de gruweldaden vastlegden met bodycams. Ze staken Israëlische militaire voertuigen in brand en hielden auto’s aan op snelwegen, waarna ze de inzittenden executeerden. Op een muziekfestival in de buurt van Re’em richtten militanten een bloedbad aan en doodden minstens 360 bezoekers. Toen ze vertrokken, namen de leden van Hamas en de Palestijnse Islamitische Jihad meer dan tweehonderd gijzelaars mee naar Gaza. Het was de ernstigste schending van de Israëlische grenzen sinds de Jom Kippoeroorlog van 1973. 

De omvang en de schaal van de aanval riepen bij regeringen over de hele wereld de vraag op hoe Hamas erin was geslaagd om door de verdediging van een van de machtigste legers van het Midden-Oosten te breken, hoewel het al bijna twee decennia zucht onder een strenge blokkade. 

Buitengewone actie

‘Iedereen was zich bewust van de noodzaak een buitengewone actie uit te voeren,’ zei Husam Badran, een hooggeplaatst lid van de politieke vleugel van Hamas in Doha, in een interview. Maar ‘de details van de militaire operatie werden overgelaten aan de Qassam Brigades’, zei hij, verwijzend naar de militaire vleugel. 

Sommige partijen in de alliantie hebben er belang bij om de oorlog uit te breiden door Iran erbij te betrekken, terwijl anderen, waaronder Iran zelf, verdere escalatie willen voorkomen. Door de gefragmenteerde aard van het contact tussen de leden van de alliantie hebben zelfs hoge functionarissen niet altijd een volledig beeld van de gebeurtenissen. 

Hoewel Iran de aanval van 7 oktober aanvankelijk begroette als een enorme overwinning voor zijn as van verzet, distantieerden de leiders van het land zich al snel van elke suggestie dat ze erbij betrokken zouden zijn. Ook andere bondgenoten ontkenden voorkennis te hebben gehad. Hezbollah-chef Nasrallah was woedend over het nieuws van de aanslag, aldus een westerse functionaris die contact heeft met hooggeplaatste Hezbollah-figuren. Na bijna een maand te hebben gezwegen hield Nasrallah een toespraak waarin hij benadrukte dat Hezbollah niet had meegedaan. Hij zei dat de tijd nog niet rijp was voor een totale oorlog van Hezbollah tegen Israël, maar waarschuwde dat dat wel zou kunnen veranderen. 

Ze raakten bevolkte gebieden, waarmee ze Israël dwongen om steden te evacueren en tienduizenden mensen uit het grensgebied ontheemd raakten

Commandant Qaani van de Quds-brigade pendelde tussen Iran, Syrië en Libanon om te voorkomen dat de acties van Iraanse bondgenoten uit de hand zouden lopen, vertellen een westerse veiligheidsfunctionaris, een hoge Libanese functionaris en de adviseur van de Revolutionaire Garde. Vanuit Libanon beschoten Palestijnse groepen en Hezbollah het noorden van Israël met raketten en handvuurwapens. Ze raakten bevolkte gebieden, waarmee ze Israël dwongen om steden te evacueren en tienduizenden mensen uit het grensgebied ontheemd raakten. 

In een zeldzame actie tegen Israël vuurden de Houthi’s in Jemen raketten af op de Zuid-Israëlische stad Eilat en vielen ze aan Israël gelinkte schepen aan in de Rode Zee. In de afgelopen weken hebben de Houthi’s nieuwe aanvallen uitgevoerd op commerciële schepen rond Jemen. De VS en het Verenigd Koninkrijk hebben gereageerd met luchtaanvallen op Houthi-bases in Jemen. De regering-Biden zei dat ze de Houthi’s opnieuw zou aanmerken als een terroristische organisatie, na jarenlange afwezigheid op de terreurlijst. 

Deze acties over en weer hebben wereldwijd markten door elkaar geschud en internationale scheepvaartroutes overhoop gehaald, en hebben de regering-Biden betrokken bij een breder conflict dat de spanningen in de regio dreigt te vergroten. Toch zijn de schermutselingen niet uitgelopen op een directe confrontatie tussen Iran en de VS en is een grote regionale oorlog op het nippertje voorkomen. 

Laag pitje

Analisten zeggen dat de aanval van Hamas inging tegen de manier waarop Iran al vier decennia lang het conflict met zijn vijanden op een laag pitje houdt, om een vergelding te voorkomen die de Islamitische Republiek ten val zou kunnen brengen. ‘Iran heeft zo lang overleefd, in tegenstelling tot Saddam Hoessein en andere autoritaire regimes, omdat het land het machtsevenwicht in de regio begrijpt,’ aldus Hage Ali van denktank Carnegie in Beiroet. Hij noemde de strategie van Iran er een van ‘langdurige uitputting’. 

Toen de politiek leider van Hamas, Ismail Haniyeh, en zijn plaatsvervanger Saleh al-Arouri in november naar Teheran reisden voor een ontmoeting met Khamenei, werd hun verteld dat Iran Hamas steunde, maar geen rol speelde in de verrassingsaanval van de militanten op Israël, zo meldden Iraanse staatsmedia. Haniyeh en Arouri verlieten de ontmoeting teleurgesteld, maar gaven Iran een lijst met wapens, waaronder antitankraketten en draagbare luchtdoelraketten, die ze nodig zouden kunnen hebben als de oorlog langer dan zes maanden zou duren, aldus Hamas-functionarissen. 

Kort na dit bezoek vond volgens hoge Hamas- en Hezbollah-functionarissen een grotere bijeenkomst van Iraanse bondgenoten plaats in Teheran. Onder de aanwezigen bevonden zich Haniyeh en Arouri, evenals Quds-brigadecommandant Qaani, de hooggeplaatste Hezbollah-functionaris Hashem Safi al-Din, Houthi-ambassadeur in Teheran Ibrahim al-Dulaimi en de leider van de Palestijnse Islamitische Jihad, Ziyad al-Nakhalah. Tijdens de vergadering deelde Khamenei de groep mee dat hij zich bewust was van de groeiende ontevredenheid over de toespraak waarin Nasrallah had gezegd dat de tijd niet rijp was voor een breder conflict, aldus de functionarissen van Hamas en Hezbollah. Volgens hen verdedigde Khamenei de strategie om een totale oorlog te vermijden door te zeggen dat hij de aandacht niet wilde afleiden van de Palestijnse strijd, die volgens hem in het voordeel van Hamas zou zijn, ondanks de aanhoudende verliezen in Gaza.

Iran had zijn as van verzet opgebouwd om zijn eigen voortbestaan te garanderen, niet dat van Hamas. Hoewel de Palestijnse groep een belangrijke bondgenoot is, zou Iran de vernietiging van zijn sterkste partner, Hezbollah, niet riskeren om Hamas te redden, stelt Emile Hokayem, een expert op het gebied van veiligheid en non-gouvernementele actoren in het Midden-Oosten bij het International Institute for Strategic Studies. ‘Ze gaan Hezbollah niet inzetten in een oorlog die de Iraniërs niet als existentieel zien,’ luidde zijn commentaar. 

Dov Lieber, Max Colchester, Adam Chamseddine en Fatima Abdul Karim hebben bijgedragen aan dit artikel.