De rol van sociale media in het verspreiden van gedragspatronen en ziektes

Het fenomeen dat gevoelens, levensstijlen of zelfs mentale ziektes zich verspreiden onder vrienden en kennissen, staat bekend als sociale besmetting. Maar wat is dit verschijnsel precies en hoe werkt het?

Op een dag kwamen er patiënten met vreemde tics in de praktijk van Kerstin Müller-Vahl. Ze trilden, zwaaiden met hun armen in het rond, hun hele bovenlichaam maakte allerlei schokkerige bewegingen. Ze gooiden met voorwerpen, schreeuwden obsceniteiten of duwden hun begeleidende ouders in de rondte. De meeste patiënten brachten zelf een diagnose mee naar het consult naar de kliniek voor psychiatrie, sociale psychiatrie en psychotherapie van de Hannover Medical School: het syndroom van Gilles de la Tourette. ‘Het was meteen duidelijk dat dit niet het syndroom van Gilles de la Tourette was,’ zegt de psychiater, die gespecialiseerd is in de behandeling van deze aandoening, ‘het was een ziektebeeld dat ik nooit eerder had gezien.’

De tic-achtige symptomen waren te complex en te clichématig. In tegenstelling tot vaak wordt gedacht, gebruiken tourettepatiënten niet allemaal scheldwoorden en maken ze niet per se complexe bewegingen. De typische symptomen van deze neuropsychiatrische aandoening zijn gezichtsstuipen zoals knipperen met de ogen of dwangmatig de keel schrapen. Maar waar deze patiënten, van wie er zich tussen 2019 en 2022 ongeveer zestig op het tourettespreekuur meldden, dan wel aan leden, stelde Müller-Vahl voor een raadsel. Gelukkig slaagde ze er vrij snel in het op te lossen: het was een vorm van sociale besmetting, een vaak waargenomen en goed gedocumenteerd fenomeen.

En dit beperkt zich zeker niet tot het syndroom van Gilles de la Tourette, maar kan bijna op alle gebieden waar mensen met elkaar in contact komen worden waargenomen – overigens ook in positieve zin: ook een gezonde levensstijl en zelfs geluk lijken besmettelijk te zijn.

YouTube

Maar zodra het over ziekte gaat, roept de verwijzing naar sociale besmetting vaak verontwaardigde reacties op omdat het om een geveinsde ziekte zou gaan. Het is echter een regelmatig voorkomend fenomeen als een ziekte bijvoorbeeld plotseling is opgekomen, veel media-aandacht trekt of veel ruimte biedt voor interpretatie.

‘We bespraken de patiënten in onze werkgroep en ik vertelde hen over de symptomen,’ zegt Müller-Vahl. Een collega herkende de beschreven gedragingen: ze leken op die van een YouTuber op zijn kanaal ‘Gewitter im Kopf’. Op zijn succesvolst was deze Jan Zimmermann, die vermoedelijk lijdt aan een milde vorm van tourette, de Duitse YouTuber met het op een na grootste bereik. Zijn video’s werden miljoenen keren bekeken.

In een artikel in vaktijdschrift Brain, dat de psychiater samen met collega’s in 2022 publiceerde, wordt Zimmermann beschreven als een ‘virtuele index-case’, dat wil zeggen het beginpunt van een ‘door sociale media veroorzaakte ziekte’. Het ging hier dus om gevallen van sociale besmetting, veroorzaakt door populaire YouTube-video’s.

Het was niet alleen de aard van de symptomen die de psychiater opvielen, ook andere details klopten niet. Ongeveer de helft van de patiënten was vrouw of meisje, terwijl de ziekte van Gilles de la Tourette vooral jongens treft. In andere klinieken was de verdeling tussen mannen en vrouwen nog opvallender: psychiaters in de Verenigde Staten, Canada, Groot-Brittannië, Denemarken en Frankrijk namen een soortgelijk fenomeen waar en rapporteerden daarover in gespecialiseerde artikelen. Hier waren het vrijwel alleen maar meisjes en vrouwen die zich in de klinieken meldden. Ook deze gevallen waren terug te voeren op voorbeelden die echte of vermeende tourettesymptomen vertoonden op Instagram, Tiktok of YouTube. 

Socialemediaplatforms hebben zich inderdaad ontwikkeld tot een ‘overdrachtsvector’ van psychologische symptomen en lijden, schrijven psychiaters onder leiding van John Haltigan in Comprehensive Psychiatry. Hoe vreemd dat ook mag klinken, dat mensen door andere mensen beïnvloed worden is niets nieuws. Ook emoties verspreiden zich, zoals bijvoorbeeld netwerkonderzoekers Nicholas Christakis en James Fowler al in 2008 beschreven. Vreugde is dus besmettelijk, net als een slecht humeur.

‘Het gedrag van mensen vormt ook dat van anderen,’ zegt psycholoog Andrea Reiter van de Universiteit van Würzburg. In experimenten stemden proefpersonen bijvoorbeeld hun risicogedrag af op dat van anderen. ‘Als je onzeker bent is het vaak verstandig om je te oriënteren op het gedrag van anderen,’ zegt Reiter. Je past je aan, neemt meningen, gedragingen en de algemene kijk op dingen over. Als vrienden voor zichzelf beginnen met drinken of roken of sport en diëten ontdekken, neemt de kans toe dat anderen in het netwerk dit voorbeeld volgen, zoals onderzoekers onder leiding van Shannon Montgomery rapporteren in Preventive Medicine.

Iedereen die iemand in zijn klas had met een gediagnosticeerde psychische aandoening, had een verhoogd risico om zelf gediagnosticeerd te worden

Maar het fenomeen lijkt veel verder te gaan dan stemmingen en gedragingen. Verschillende onderzoeken suggereren dat zelfs eetstoornissen of depressies zich via netwerken kunnen verspreiden. Psychologen onder leiding van Jussi Alho van de Universiteit van Helsinki publiceerden hierover onlangs in Jama Psychiatry. 

Het team analyseerde de gegevens van alle Finnen die geboren zijn tussen 1 januari 1985 en 31 december 1997. In totaal werd het welzijn van 713.809 mensen vanaf de negende klas door de jaren heen gevolgd. Iedereen die iemand in zijn klas had die in dat schooljaar (rond zestien jaar) een gediagnosticeerde psychische aandoening had, had een verhoogd risico om zelf gediagnosticeerd te worden.

Er bleek ook een correlatie te zijn tussen dosis en effect. Hoe meer klasgenoten een diagnose hadden, hoe groter de kans dat anderen zouden volgen. Dat gold vooral in het jaar na de negende klas, en het effect was het duidelijkst op het gebied van depressie, angst en eetstoornissen.

Een dosis-effectrelatie en een tijdspatroon zijn zeker sterke aanwijzingen voor sociale besmetting, zegt Alho. Toch is de psycholoog voorzichtig: ‘We hebben alleen een correlatie waargenomen en kunnen niets zeggen over een oorzakelijk verband.’ 

Het lijkt erop dat de socialebesmettingseffecten groter zijn onder bepaalde groepen. ‘Adolescenten reageren er sterker op dan volwassenen,’ zegt Reiter. Hierachter zit het verlangen om erbij te horen, om deel uit te maken van een groep, dat in de tienerjaren groter is dan later. En in vergelijking zijn jonge vrouwen hier vatbaarder voor dan mannen. Dit kan te maken hebben met het feit dat de vriendschappen van meisjes hechter zijn dan die van jongens en dat de angst om buitengesloten te worden en de daaruit voortvloeiende druk om zich te conformeren groter is. Ook zou het feit dat vrouwen gemiddeld empathischer zijn, een rol kunnen spelen.

Ook angstigheid en onzekerheid maken extra ontvankelijk voor invloeden uit de peergroep. De meerderheid van de patiënten die zich bij Müller-Vahl meldden met touretteachtige symptomen leed bijvoorbeeld aan angst of depressie. ‘Sommigen waren eenzaam, hadden autistische trekjes of werden gepest op school,’ vertelt de psychiater. Ze waren dus al kwetsbaar toen ze de YouTube-video’s bekeken en de tics overnamen.

Tijdgeest 

Sommige patiënten hadden baat van hun ziekte: op school werden ze bijna bewonderd om hun tics, zegt Müller-Vahl. Anderen mochten thuisblijven vanwege de vermeende aandoening, waar de symptomen vaak verdwenen. In hun artikel in Brain schrijven de psychiaters dat het fenomeen ook een uiting zou kunnen zijn van de tijdgeest, waarin jongeren zich willen onderscheiden en hunkeren naar aandacht.

Feit is dat er een zeer groot publiek kan worden bereikt met ziekteverhalen. Korte video’s met de hashtag ‘mental health’ werden al meer dan 100 miljard keer bekeken op het platform TikTok. Plotseling interpreteren veel mensen de gewoonste verschijnselen als bewijs dat ze zelf ziek zijn, waarna ze zich dan ook echt als patiënt gaan gedragen.

Zulke gevallen roepen vaak woede en minachting op. Dat geldt ook voor een zeer controversieel onderwerp dat niets met ziekte te maken heeft: transgenders. Psychologen onder leiding van Jean Twenge en Brooke Wells hebben onlangs in het tijdschrift Sexuality Research and Social Policy een analyse gepresenteerd van de ontwikkeling van de cijfers in de VS. Tussen 2014 en 2022 is het aantal mensen dat zichzelf identificeert als transgender bijna vervijfvoudigd in de leeftijdsgroep van 18 tot 24 jaar en verviervoudigd onder 25- tot 34-jarigen. Psychologen vonden echter geen verandering in de leeftijdsgroep boven de 35 jaar.

Bij jongere mensen ging het vrijwel uitsluitend om biologische vrouwen die zich nu identificeren als trans man of als gender-non-conform. De onderzoekers zagen nauwelijks verandering in de hoeveelheid biologische mannen die zich als trans vrouw identificeren.

Het feit dat de beschreven trend zich vooral beperkt tot jonge biologische vrouwen zou je kunnen zien als een argument voor het feit dat ook hier sprake kan zijn van sociale besmetting. Lisa Littman van Brown University schreef hierover in 2018 in een hoog aangeschreven studie in het wetenschappelijke tijdschrift Plos One. 

‘Velen waren gewoon opgelucht toen ik hun vertelde dat ze geen tourette hadden’

De arts had interviews gehouden met 256 ouders van wie de kinderen als tieners plotseling ‘uit de kast kwamen’ als transgender, zonder voorafgaande signalen in de kindertijd. 82,8 procent van deze jongeren waren biologische meisjes. 

Littman observeerde ook groepsgedrag: de meeste tieners identificeerden zich als transgender in overeenstemming met hun kliek. Zo ontstonden er ‘clusters’ van transgender/gender-non-conforme vriendenkringen.

De studie van Littman werd veel besproken en is ook zwaar bekritiseerd. Begin 2019 publiceerde Plos One een herziene versie, waarin werd benadrukt dat de resultaten voorlopig waren en dat het fenomeen niet alle trans jongeren betrof. De psychologen rond Twenge en Wells schrijven in hun analyse dat de trend op geen enkele manier gelinkt moet worden aan het fenomeen van sociale besmetting, maar alleen kan worden verklaard door toegenomen acceptatie en steun, waar bijvoorbeeld psychiater John Haltigan zich op Platform X weer tegen verzet. 

Dus hoe zit het dan? De auteur van het aanvankelijke onderzoek, Brooke Wells, liet verschillende vragen van SZ onbeantwoord. Lisa Littman ging niet in op ons verzoek om een interview. Het onderwerp ligt blijkbaar zo gevoelig dat er bijna niet over te praten valt.

Ook psychiater Kerstin Müller-Vahl kreeg kritiek te verduren. Sommige van haar patiënten stormden woedend de kamer uit omdat ze zich onbegrepen voelden: ze hielden vast aan de diagnose Gilles de la Tourette. Ze kreeg het verwijt dat ze oogkleppen ophad en een nieuwe, specifiek vrouwelijke vorm van tourette niet wilde herkennen. ‘Maar velen waren ook gewoon opgelucht toen ik hun vertelde dat ze geen tourette hadden,’ zegt Müller-Vahl. Die diagnose betekende namelijk ook dat de zeer reële symptomen van de getroffene behandeld en genezen konden worden – in tegenstelling tot bij echte tourette.