Met het idiote geschut van de VS is het belangrijk de rest van de wereld niet uit het oog te verliezen. Kijk alleen maar naar de bevolkingsprognose en het is duidelijk waar de toekomst ligt. In Afrika.
Het is sinds zijn eerste ambtstermijn duidelijk dat Amerikaanse overheid met hun nieuwe leider niets met Afrika te maken wil hebben. Hij beledigde de landen van het continent eerder al door ze ‘shithole countries’ te noemen. In deze tweede termijn is het nog erger: het congres juicht toe dat Donald Trump Afrika voor schut zet. En passant ontkende hij het bestaan van Lesotho, een land dat weliswaar klein is, maar toch echt bestaat.
En het blijft niet bij spot. Zijn decreet om Amerikaanse internationale hulp stop te zetten treft heel Afrika en brengt het leven van duizenden mensen in gevaar, zoals in Lesotho, waar een vijfde van de bevolking geïnfecteerd is met hiv. Het feit dat zogenaamd vervolgde witte Zuid-Afrikanen de enige vluchtelingen zijn die Amerika nog toelaat, is ronduit cynisch te noemen.
Trumps Afrika-politiek, als we daar al van kunnen spreken, is mensonterend en kortzichtig. En in Europa is het niet veel beter. Het Verenigd Koninkrijk en Nederland hebben hun ontwikkelingshulp al teruggeschroefd ten gunste van defensie. De nieuwe Duitse regering zou dit voorbeeld weleens kunnen volgen.
Piek
Er is geen twijfel over mogelijk: met alle waanzin die zich in Washington afspeelt is het een hele opgave om de rest van de wereld niet uit het oog te verliezen. Maar Europa, en Duitsland in het bijzonder, moet de aandacht blijven verdelen. Eén blik op de landkaart – en op de bevolkingsprognose van de VN in het bijzonder – maakt dit duidelijk.
Als experts van de VN het goed hebben berekend, zal de wereldbevolking binnen 59 jaar een piek bereiken. Er zijn nu ongeveer 8,2 miljard mensen op aarde en naar verwachting zullen dat er in 2084 10,3 miljard zijn. Dat is hoger dan ooit, maar ook meteen het hoogste aantal dat het ooit zal zijn. Daarna gaat het weer omlaag.
Het is onwaarschijnlijk dat het precies zo zal gaan, prognoses zijn tenslotte feilbaar. Maar het is ook onwaarschijnlijk dat het heel anders zal gaan. Bevolkingen volgen langetermijntrends en zijn, in tegenstelling tot verkiezingen of economische crises, voorspelbaar. Er kan met enige zekerheid worden vastgesteld dat de groei van de mensheid niet oneindig is. Dat we er nog steeds midden in zitten, komt vooral door Afrika.
De wereld wordt dus Afrikaanser. Dat is allang geen prognose meer
In 1950 leefden er 225 miljoen mensen in Afrika. Nu zijn dat er anderhalf miljard, meer dan zeven keer zo veel. In 2084 zijn het er volgens een prognose van de VN 3,5 miljard. In de komende 59 jaar wordt de Afrikaanse bevolking dus meer dan twee keer zo groot, terwijl de Noord-Amerikaanse en Aziatische bevolking langzaam groeien en die van Europa krimpt. Van de 2,1 miljard mensen die er tegen 2084 bij komen, komen er 2 miljard uit Afrika.
De wereld wordt dus Afrikaanser. Dat is allang geen prognose meer. Terwijl Afrikanen in 1950 nog maar een tiende van de wereldbevolking vormden, is dat vandaag een vijfde. Volgens de prognose zal het in 2100 een derde zijn. Een op de drie kinderen die vandaag de dag worden geboren, is Afrikaans. Afrika, de wieg van de mensheid, wordt ook echt de wieg van de mensheid.
De bevolkingsprognose van Afrika is geen reden om in paniek te raken, racistische angst te zaaien of om het einde van de (westerse) wereld te voorspellen. Dat gebeurt al vaak genoeg. Van de apocalyptische bestseller Population Bomb uit 1968 tot Gloria, de vorstin van Thurn und Taxis, die berucht werd om de uitspraak dat Afrikanen ‘te veel neuken’; van de rechtse omvolkingstheorie tot linkse angst voor overbevolking in tijden van klimaatverandering.
Te veel?
‘Met “te veel” wordt altijd naar de ander verwezen’, schrijft Dana Schmalz, expert op gebied van internationaal recht, in haar boek Das Bevölkerungsargument (‘Het bevolkingsargument’). In plaats van ‘de anderen’ kan je net zo goed zeggen ‘de armen’, wier armoede wordt toegeschreven aan voorplantingsinstinct zonder dat de structurele oorzaken worden aangepakt. Statistisch gezien is Afrika niet ‘overbevolkt’. Met vijftig inwoners per vierkante kilometer is het er drukker dan in Europa en Amerika, maar minder vol dan in Azië. En Afrika’s bijdrage aan de opwarming van de aarde is nog altijd klein.
Maar om te voorkomen dat de verkeerde mensen argumenten krijgen aangereikt, moet de bevolkingsgroei van Afrika ook zeker niet worden verdoezeld of verzwegen. Afrika heeft niet te veel mensen, maar te weinig vooruitzichten.
Zesentwintig procent van de vijftien- tot vierentwintigjarigen in Afrika heeft geen werk of opleiding. Dat is 2,6 procentpunt meer dan tien jaar geleden en meer dan op alle andere continenten. In Gambia en Somalië ligt dit percentage rond de veertig procent. Dan is er ook nog een grote groep die niet werkloos is, maar te weinig werk heeft. Als je door Afrika trekt kom je overal mensen tegen op zoek naar een baan, of het nu gaat om taxichauffeurs of IT-specialisten.
De toekomst van werkgelegenheid in Afrika is na klimaatverandering het belangrijkste thema in de wereldpolitiek
De toekomst van werkgelegenheid in Afrika is na klimaatverandering het belangrijkste thema in de wereldpolitiek, zo stelt VS-auteur en voormalig The New York Times-correspondent Howard French. Het lot van Amerika, de EU of China is haast secundair, terwijl deze landen doorgaans de meeste aandacht krijgen.
Demografen Reiner Klingholz en Wolfgang Lutz hebben het specifiek over jonge mensen in Afrika: ‘Onder goede omstandigheden kunnen ze zich een weg banen naar een prachtige toekomst – maar in het ergste geval is Afrika een van de grootste conflicthaarden op de planeet.’ Dit citaat komt uit een boek uit 2016. De omstandigheden zijn er sindsdien niet beter op geworden. En dat heeft in veel landen onrust veroorzaakt.
Jonge demonstranten
Sinds 2021 hebben jonge militairen in Mali, Guinee, Burkina Faso, Niger en Gabon de verkozen regering omvergeworpen – onder toejuiching van andere jonge mensen. In Senegal dwongen jonge demonstranten in 2024 verkiezingen af, waarbij ze een 44-jarige man tot president verkozen. In Kenia bestormden jonge demonstranten eind juni het parlement en in Nigeria en Mozambique gaan ze met tienduizenden de straat op om te protesteren.
In Zuid-Afrika was het vooral de frustratie van de zogeheten ‘Born Free’-generatie die de ANC na dertig jaar de absolute meerderheid kostte. In Botswana werd de regering na 58 jaar weggestemd doordat zelfs deze op een na grootste diamantenproducent ter wereld 38 procent van zijn jongeren geen baan of opleiding kan bieden.
In 2024 leidden vijf verkiezingen op het continent tot een machtswisseling, meer dan ooit tevoren. De BBC spreekt van een ‘annus horribilis’ voor Afrikaanse regeringen. Het zijn de jongeren die hierbij de toon hebben gezet. De gemiddelde leeftijd in Afrika is 19. In Duitsland is dat 45, in China 39, in de VS 38, in Brazilië 34 en in India 28 [in Nederland 42]. Vanuit een Afrikaans perspectief is de rest van de wereld behoorlijk oud.
Als Afrikaanse regeringsleiders over de kansen van dit continent spreken, is de jeugd hun sterkste argument
Afrika is een continent met 54 staten, dat van oost naar west zo breed is als de afstand tussen Berlijn en Beijing. De eerdergenoemde verkiezingen, protesten en staatsgrepen zijn onderling net zo verschillend als de landen waar ze plaatsvonden. Maar één ding hebben ze gemeen: het zijn allemaal manifestaties van dezelfde jeugdbeving. Youthquake, zoals Edward Paice, hoofd van het Africa Research Institute in Londen, het noemt. Het is ook de titel van zijn boek over de Afrikaanse bevolkingsgroei, dat in 2021 uitkwam.
Als Afrikaanse regeringsleiders over de kansen van dit continent spreken, is de jeugd hun sterkste argument. Veel jongeren betekent grote arbeidskracht en een grote afzetmarkt. En er is in de afgelopen decennia inderdaad al veel vooruitgang geboekt. Het niveau van onderwijs stijgt, de economie groeit, het geboortecijfer krimpt – van 6,1 kinderen per vrouw vijftig jaar geleden naar 4,1 nu.
Dat zijn de successen die veelal worden vergeten. Maar het volstaat niet om slechts naar de bevolkingsgroei te kijken. Volgens de Wereldbank komen er jaarlijks tien miljoen mensen bij op de Afrikaanse arbeidsmarkt, waarvan slechts drie miljoen ook echt een baan kunnen verwachten.
Vooruitzicht
Jonge mensen in Afrika groeien op in de schaduw van deze ongelijkheid, vooral sinds corona. In een recente enquête naar achttien- tot vierentwintigjarigen over het hele continent gaf 69 procent aan dat hun land in hun ogen economisch gezien de verkeerde kant op gaat. In Nigeria, met tweehonderd miljoen mensen het dichtstbevolkte land in Afrika, was dit 92 procent. 70 procent van de jonge Nigerianen zei in een andere enquête dat ze, als ze de kans zouden krijgen, hun land zouden verlaten.
Hiermee wordt duidelijk waarom de toekomst van Afrika ons allemaal aangaat. Hoe meer mensen geen vooruitzicht hebben, hoe meer mensen zullen vertrekken. Van het dorp naar de stad, van het ene land naar het andere, van Afrika naar de rest van de wereld: naar Amerika, Azië, het Arabische schiereiland, en naar Europa.
De kwestie van de toekomst van Afrika is simpel. En ongelooflijk complex. Waar het om gaat is het zogeheten demografische dividend. Dit betekent, in de woorden van het Duitse ministerie van Economische Samenwerking en Ontwikkeling, ‘een economische ontwikkelingsimpuls die wordt veroorzaakt door de leeftijdsstructuur van de bevolking van een land’. Met andere woorden: als het geboortecijfer na een periode van economische groei daalt, zijn er meer mensen die kunnen werken. Ook hebben deze mensen meer tijd en geld omdat ze minder kinderen hebben en voor minder oude mensen hoeven te zorgen.
Wat Afrika nodig heeft, zijn investeringen die het demografische dividend mogelijk maken
Het eerste probleem is dat veel Afrikaanse landen nog lang niet zo ver zijn. Dat geldt in het bijzonder voor Niger, hoewel het geboortecijfer ook daar aanzienlijk is gedaald – van bijna 8 kinderen per moeder tot 6,1 nu.
Het tweede probleem is dat het demografische dividend niet vanzelf ontstaat. Het moet worden geactiveerd met onderwijs en banen, anders gebeurt er hetzelfde als in Kenia in 2024. Daar daalde het geboortecijfer in de laatste vijftig jaar van 8 naar 3,2 en wordt het onderwijssysteem beschouwd als een van de beste in Afrika. Toch kwamen de jongeren er in opstand omdat veel van hen ondanks hun diploma zonder baan zitten.
Wat Afrika nodig heeft, zijn investeringen die het demografische dividend mogelijk maken. Ten eerste in de gezondheidszorg; als kindersterfte afneemt, daalt ook het geboortecijfer. Ouders krijgen minder kinderen als ze ervan uit kunnen gaan dat ze zullen overleven. Ten tweede in onderwijs, specifiek voor meisjes – de beste en duurzaamste manier om geboortecijfers te verlagen (en te verkiezen boven belerende hulpverleners uit het noorden). Ten derde in werkgelegenheid; vooral op het gebied van de landbouw is er veel vooruitgang te boeken.
Er is al veel gebeurd, maar nog niet genoeg. Zo is het percentage kinderen dat in Sub-Sahara-Afrika niet naar school ging sinds 2000 gedaald, maar het absolute aantal gestegen met ongeveer honderd miljoen, vanwege de snelle bevolkingsgroei.
Afrikaanse oplossingen
Waar mogelijk moeten er Afrikaanse oplossingen worden gezocht voor Afrikaanse problemen. Het continent heeft echter hulp nodig om het demografische dividend te activeren. Investeringen gaan waarschijnlijk niet toenemen, dus moeten ze gerichter toegepast worden. Niet elke vorm van ontwikkelingshulp helpt, dat is het sprankje waarheid in Trumps kakofonie van leugens en polemiek. Maar vooral de investeringen in onderwijs vergen veel van Afrikaanse landen, juist omdat er zo veel kinderen zijn. Daarbij hebben sommige regeringen vanwege hun schulden geen ruimte om in de toekomst te investeren. Vorig jaar klaagde de president van Kenia dat 61 procent van zijn belastinginkomsten rechtstreeks naar schuldeisers ging.
‘Europa werd na de Tweede Wereldoorlog weer opgebouwd dankzij het Marshallplan,’ zegt demograaf Eliya Zulu uit Malawi. ‘Afrika heeft nu ook zo’n programma nodig.’
Er zijn betere tijden geweest om zo’n oproep te doen. Toch is het waar: isolatie is geen duurzame strategie. Een duurzamere strategie zou een combinatie zijn van gecontroleerde immigratie en wat men vroeger ‘de oorzaken bestrijden’ noemde. Een begrip dat je niet vaak meer hoort.
Wie investeert in onderwijs en werkgelegenheid in Afrika levert een actieve bijdrage aan het ‘beperken van de toestroom’. Dit strookt niet alleen met de belangen van Europa, maar ook met waarden die historisch gezien als ‘westers’ beschreven kunnen worden. Het zou bovendien een nieuwe afzetmarkt voor producten tot stand brengen, een argument dat zelfs Trumps belangstelling zou wekken. Ook wordt hiermee aan de toekomst gebouwd. Tegenover de jeugdbeving in Afrika staat een golf van pensionering in andere delen van de wereld. In Duitsland krimpt de bevolking, net als in China, Japan en Rusland. [De Nederlandse bevolking groeit nog steeds, maar vooral vanwege immigratie.] Om zijn welvaart te behouden heeft Duitsland hulp nodig van buitenaf, of het nu wil of niet.
Het continent kan de belofte aan de jeugd alleen waarmaken als Afrikaanse regeringen de juiste prioriteiten stellen
Afrika heeft ook hulp van buitenaf nodig. Maar het continent kan de belofte aan de jeugd alleen waarmaken als Afrikaanse regeringen de juiste prioriteiten stellen en het welzijn van hun bevolking dienen in plaats van toe te geven aan hun eigen hebzucht. Maar er is reden voor optimisme: de jongeren zelf. In hun frustratie schuilt zoals gebleken een potentieel voor onrust, maar onrust hoeft niet slecht te zijn. In Mozambique hebben jongeren de verkiezingsresultaten van een diep corrupt regime aan het wankelen gebracht, in Senegal vochten jongeren voor verkiezingen die de president hun wilde ontzeggen en in Zuid-Afrika hebben ze het politieke monopolie van de ANC doorbroken – een grote overwinning voor het land.
De Afrikaanse jeugd heeft de toekomst, en is bereid ervoor te vechten. Van Amerika valt nu geen hulp te verwachten, maar Europa moet hen niet in de steek laten.
Lees ook ons Dossier Krimp uit #242, over dalende geboortecijfers wereldwijd:
