In de rattenrace van de moderne samenleving lijken stress, burn-outs en depressie steeds normaler te worden. Ook in Duitsland is dit een groeiend probleem, met ernstige gevolgen voor de gezondheid van werknemers en de economie als geheel.
Wonderlijk wat zich allemaal in je lijf afspeelt wanneer het gestrest is. Adrenaline en cortisol komen vrij. De bloeddruk stijgt. Datzelfde geldt voor de polsslag. De gevoeligheid voor pijn neemt af. Bloed stroomt naar armen en benen. Het hart klopt sneller. Dat alles is een oeroud, al duizenden jaren beproefd mechanisme dat maar één enkel doel dient: overleven. Of in onze huidige tijd waarschijnlijk eerder: een deadline halen, op tijd zijn voor de trein, een onberispelijke presentatie geven voor de baas.
Wanneer de opgave achter de rug is, registreert het beloningscentrum in ons brein: Poeh, allemaal goed gegaan! De stress neemt af.
Maar als het lichaam zich helemaal niet meer kan ontspannen, doordat het voortdurend in stresstoestand verkeert, wordt het ziek. Hartkwalen, artritis, depressies, burn-out, diabetes, kanker, soms zelfs met de dood tot gevolg. In Japan bestaat een speciaal woord voor dood door overwerk: karoshi. Maar ook in Duitsland komt het voor. In 2013 overleed een stagiair nadat hij naar verluidt drie dagen achtereen had doorgewerkt. In 2016 bezweek een junior-bankier van Goldman Sachs in de Frankfurter Messeturm.
Overmaat aan arbeidsuren
Stress, burn-outs en depressiviteit zijn inmiddels haast net zo gewoon geworden als een verkoudheid. Dat blijkt ook uit tal van bijdragen op carrièreplatform LinkedIn, waar sommigen zich, haast met een zekere trots, aanduiden als burnout-survivor; vrouwen en mannen die een situatie van emotionele, psychische en fysieke uitputting hebben ‘overwonnen’. ‘Ik heb na de geboorte van onze dochter dubbele diensten gedraaid, eerst op het werk en daarna thuis’, schrijft bijvoorbeeld initiatiefneemster en ervaringsdeskundige Julia Paknin.
Niet alleen wordt hier een misstand aan de kaak gesteld, er wordt ook een boodschap overgebracht: moet je zien hoe hard ik heb gewerkt! Het eigen ‘falen’ wordt verkocht als winst, met dank aan de dwang tot zelfoptimalisatie.
Toch gaat het hier niet alleen om opschepperij. Uit vele studies blijkt hoe gestrest en ziek Duitsland is. Vorig jaar verzuimde iedere verzekerde bij Techniker, de grootste Duitse zorgverzekeraar, gemiddeld 19,4 dagen – meer dan ooit tevoren. Bij ouderen is bovendien steeds vaker sprake van langdurige ziekte-uitval. En bijna een vijfde van alle arbeidsuitval is psychisch van aard. Wanneer Duitsland zijn toonaangevende rol in de wereldeconomie wil blijven spelen, kan het zich dat niet veroorloven.
Uit onderzoek van meditatie-app Headspace, een digitaal platform voor psychische gezondheid, komt nog een ander alarmerend cijfer naar boven: van de ondervraagden gaf 59 procent aan minstens één keer per week op te zien tegen het werk. Alleen al het vooruitzicht te moeten werken wekte stress op. Bijna een op de vijf ervaart zulke gevoelens dagelijks. 47 procent van de ondervraagden zei bang te zijn voor meer verantwoordelijkheid. Zelfs als aan het onderzoek vooral mensen meededen die enige psychische belasting bij hun werk ervaren, geven deze cijfers toch te denken.
In 2020 werden in Duitsland 1,7 miljard overuren gemaakt. Veel werknemers zijn overbelast en overwerkt. De moderne werkneemster haast zich van deadline naar deadline, haalt nog snel haar kind van de kinderopvang, kookt, maakt schoon, vult tot laat in de avond Exceltabellen in en is ondertussen natuurlijk op elk moment bereikbaar, om het vooral iedereen naar de zin te maken.
Naast de werknemers kwakkelt ook het Duitse arbeidssysteem; het is koortsig, met een aanhoudende hoest
Wanneer bedrijven hun werknemers hier niet beter tegen beschermen, stuit het systeem op zijn grenzen. Naast de werknemers kwakkelt ook het Duitse arbeidssysteem; het is koortsig, met een aanhoudende hoest. Niks onoverkomelijks, we moeten de ziekte alleen in de gaten houden en goed luisteren naar wat de patiënt mankeert. Nu bedrijven nauwelijks nog aan geschoold personeel kunnen komen, is het de hoogste tijd dat ze zich eindelijk eens bekommeren om het personeel dat wel voorhanden is.
Hoe risicovol stress, overspanning en burn-out kunnen zijn, blijkt uit een wel heel drastisch cijfer in een onderzoek van Wereldgezondheidsorganisatie who: jaarlijks sterven 745.000 mensen aan de gevolgen van lange arbeidstijden. ‘Wij hebben de dodelijkste risicofactor in de wereld van de arbeid ontdekt. Het zijn niet de machines of het fijnstof, het is de overmaat aan arbeidsuren’, aldus de who. De onderzoeksresultaten dateren nog van voor de pandemie; als gevolg van corona is het probleem nog eens aanzienlijk groter geworden.
Zorgverzekeraar aok heeft onderzoek gedaan naar de beroepsgroepen die het meest door een burn-out getroffen worden. Het hoogst (in negatieve zin) scoren de gezondheidszorg/ziekenverzorging, de hulpdiensten en de verloskunde, op de voet gevolgd door beroepen in de orthopedagogie, ergotherapie en gezinsverzorging.
Vooral in verzorgende beroepen, die onze samenleving draaiende houden, treden dus psychische aandoeningen op, blijkt uit het gezondheidsverslag van Techniker. Daarbij valt het verplegend personeel niet alleen bijzonder vaak, maar ook relatief langdurig uit. Jaarlijks gaat het om gemiddeld 34 dagen. De meeste uitval als gevolg van burn-out komt dus voor in de sociale en de gezondheidssectoren – uitgerekend de beroepen die onze samenleving draaiende houden. Personeelstekorten, lage lonen en een hoge werklast vergen hier het uiterste van werknemers. En als het niet goed met je gaat, wordt het veel lastiger om anderen te helpen.
Zieke werknemers hebben dan ook grote gevolgen voor de gehele economie. En toch doen leidinggevenden in Duitsland er verbazingwekkend weinig tegen. Integendeel, ze vormen vaak zelf de oorzaak van de problemen. Doordat hun stijl van leidinggeven chaotisch is. Doordat ze hun medewerkers onder druk zetten met harde deadlines en de ene na de andere vergadering. Doordat ze buiten werktijden om e-mails sturen. Doordat ze hun werknemers steeds meer taken opleggen.
Dit blijkt ook uit een onderzoek van ondernemingsplatform Auctority. Ruim vijfduizend ondervraagden moesten aangeven waarom zij zich op hun werkplek uitgeput voelden. Helemaal bovenaan staat prestatiedruk, gevolgd door tijdsdruk, een teveel aan werk en problemen met leidinggevenden.
Verouderd
Ook de druk van deadlines, de overvloed aan informatie en onduidelijke instructies bezorgen werknemers stress. Dat zijn kenmerken die met een beter arbeidsklimaat en beter leiderschap verholpen kunnen worden. Maar werkgevers verbazen zich er vooral over dat werkgevers om een vierdaagse werkweek of een prepensioen vragen en op zoek zijn naar een betere balans tussen werk en vrije tijd. In plaats van naar hen te luisteren, noemen ze hen ‘lui’ en schuiven ze de verantwoordelijkheid van zich af.
Toegegeven, aan sommige zaken kunnen zelfs de hoge pieten niets doen. Bijvoorbeeld aan het feit dat er vanwege de demografie overal een tekort bestaat aan vakmensen. De paar die er zijn, moeten al het werk voor hun rekening nemen. Steeds meer werk dus voor steeds minder mensen. Een vicieuze cirkel.
Het tekort aan vakmensen kunnen de ondernemingen niet in een handomdraai wegtoveren. Wat wel kan, is ontspanning niet langer zien als een privéaangelegenheid, als iets wat uitsluitend betrekking heeft op de vrije tijd. Werk is werk en vrije tijd is vrije tijd; die visie is verouderd, zeker in deze tijden waarin mensen massaal thuis werken.
Saundra Dalton-Smith, die als arts onderzoek doet naar de zogeheten work-lifebalans, zei hierover in een interview met Der Spiegel: ‘Verondersteld wordt dat iemand die uitrust niets doet, niet productief is. Maar dat klopt niet. We hebben rust nodig om productief te kunnen zijn.’ Als ondernemingen hun medewerkers rust gunnen, zullen deze gelukkiger worden, een gezonder gezinsleven hebben – en uiteindelijk ook nog eens langer bij hun baas blijven.
Het is niet voldoende om eens per jaar een ‘gezondheidsweek’ in te lassen met smoothies en yoga in de lunchpauze
In het gezondheidsverslag van zorgverzekeraar dak-Gesundheit van vorig jaar gaf slechts 51,6 procent van alle 6262 ondervraagden aan dat hun werkgever maatregelen heeft genomen om het werk ‘gezondheidsbevorderend en met zo min mogelijke belasting’ in te richten.
Dat klinkt veelbelovend, maar het is niet voldoende om eens per jaar een ‘gezondheidsweek’ in te lassen met smoothies en yoga in de lunchpauze. Want wat vermag een beetje yoga als je op het punt staat in te storten? Dalton-Smith adviseert werknemers in het interview ook ‘voor hun behoefte aan rust niet alles van hun vakantie te verwachten’. In het ergste geval zou zulk vooruitschuiven zelfs op een burn-out kunnen uitlopen, licht ze toe. Beter kun je inzetten op kleine mogelijkheden tot ontspanning die eenvoudig zijn in te passen in het dagelijks bestaan.
Ondertussen moeten bedrijven structurele veranderingen doorvoeren. Ze moeten de oorzaken van stress aanpakken, die per branche en onderneming enorm kunnen verschillen. Ze moeten zich afvragen of software wellicht kan helpen om bepaalde taken te schrappen, werk te herverdelen, jonge ouders te ontlasten, werktijden en -plekken flexibeler te maken.
En ze moeten een gezonde leefstijl en sporten aanmoedigen. Zo investeren ze op lange termijn in hun medewerkers en zorgen ze ervoor dat deze, ook op latere leeftijd, minder vaak ziek zijn.
Het ziekenhuis Kulmbach in Oberfranken is een voorbeeld van een organisatie die de behoeften van medewerkers serieus neemt: het biedt werknemers de mogelijkheid om te sporten op flexibele tijden en op flexibele plaatsen. Dat is vooral van belang bij arbeid in ploegendienst, waarbij mensen op onregelmatige tijden werken en niet elke week op een vaste tijd naar de sportschool kunnen. Via een app kunnen medewerkers screenshots uploaden van hun fitnesshorloges terwijl ze rennen, fietsen of wandelen. Vervolgens ontvangen ze een tegoedbon voor een supermarkt of drogisterij. Het ziekenhuis laat weten dat al 1450 van de 1920 werknemers meedoen.
Maar niet alle druk komt van buitenaf. Werknemers eisen ook te veel van zichzelf. De overtuiging dat je werk je identiteit bepaalt zit er bij veel mensen diep ingebakken. Maar daar lijkt eindelijk verandering in te komen. Met name jongeren willen zich niet langer kapot werken. Ze laten zien dat je nee moet zeggen als het niet meer gaat. Ze weigeren in het weekend door te werken zodat het bedrijf zijn doelen kan bereiken. Ze besteden meer aandacht aan zichzelf. En dat is hoe het hoort.
