Tien jaar na de publicatie van Sapiens, een van de opzienbarendste boeken van de vorige eeuw, sprak El Mundo met auteur Yuval Noah Harari over hoe dit werk zijn leven veranderde en hoe hij werd verheven tot orakel voor CEO’s en presidenten.
Toen een virus de wereld angst aanjoeg en op slot deed, hengelden alle grote media naar de mening van Yuval Noah Harari (Haifa, 1976). Om die te krijgen, moest men een verzoek indienen bij de uitgeverijen in de landen die hem publiceren of bij zijn literair agent. Een bevestigend antwoord verleende prestige aan het medium en leverde extra lezers of kijkers op.
Hetzelfde gebeurde op de dag dat Vladimir Poetin zijn leger opdroeg om Oekraïne binnen te vallen. En toen ChatGPT ons duidelijk maakte dat kunstmatige intelligentie geen futuristisch fenomeen is, maar al lang en breed bestaat en misschien wel ons werk kan overnemen – zelfs eerder dan we dachten. En wat te denken van de oorlog van Israël met Hamas? Iedereen wil het van Harari weten.
Het bijzonderste aan deze jacht is dat deze extreem gewilde man noch epidemioloog, noch professor Internationale Betrekkingen is. Noch computerwetenschapper. Harari is historicus.
Maar dat maakt dus niet uit. Zijn populariteit en charisma zijn zo groot dat het niet verwonderlijk was geweest als een doorgewinterde journalist hem zou hebben geprobeerd te strikken voor een verklaring over Rubiales [de voormalige in opspraak geraakte voorzitter van de Spaanse voetbalbond] of de amnestie van Puigdemont [leider van een separatistische Catalaanse politieke partij]. Harari is een orakel geworden, of een gebeurtenis nu plaatsvindt in Tel Aviv, in Washington of in Tokio. In Pretoria of in Madrid.
En hij kijkt niet alleen vooruit, maar ook achteruit. Sapiens gaat over het verleden, Homo Deus over de toekomst. Waarom zouden we hem niet vragen naar het heden? Een redelijk recent idee, evengoed. ‘Tien jaar geleden wilde niemand me ergens over interviewen,’ zegt Harari. ‘Ik had veel ideeën die ik wilde delen, maar geen publiek dat naar me wilde luisteren. Nu is het andersom.’
Be’eri
Want toen kwam Sapiens, en werd deze tengere man die zeer verzorgd Engels spreekt, Mizrachi-Jood is van Libanese afkomst, homoseksueel en veganist, de intellectueel bij uitstek voor Silicon Valley-tycoons en regeringsleiders. En zijn populariteit neemt nog altijd toe. ‘Ik krijg elke dag verzoeken voor lezingen en interviews. 99 procent daarvan sla ik af. Dat vind ik niet prettig omdat ik het gevoel heb dat ik mensen teleurstel. Toen ik zelfs echt geweldige aanbiedingen begon te weigeren, realiseerde ik me hoezeer mijn leven veranderd is.’
Deze krant maakt deel uit van die gelukkige 1 procent. Ter gelegenheid van de tiende verjaardag van de publicatie van Sapiens gaat Harari akkoord met het schriftelijk beantwoorden van enkele vragen. Het doel van het interview is om te laten zien hoe het werk van een onbekende professor, geschreven in een taal die door niet meer dan 16 miljoen mensen wordt gesproken, een wereldwijd fenomeen werd en hoe de auteur ervan verwerd tot het orakel van zijn tijd.
Harari’s antwoorden kwamen iets later dan verwacht vanwege het Hamas-Israël-conflict en zijn zorgen hierover. Het betroffen persoonlijke zorgen, die verder reiken dan zijn Israëlisch’ staatsburgerschap: zijn oom en tante zijn leden van kibboets Be’eri, die op 7 oktober werd aangevallen. Ze overleefden de aanval door zich in hun huis te verstoppen, terwijl de terroristen hun buren afslachtten.
Zijn specialisme betrof de autobiografieën van vijftiende- en zestiende-eeuwse soldaten. Niet erg verleidelijk voor een uitgever
De geschiedenis van Sapiens is fascinerend. Vooral als je bedenkt dat er 25 miljoen exemplaren van zijn verkocht in maar liefst 64 talen. Het werk werd niet alleen geprezen, maar ook bekritiseerd. Critici spreken van gebrek aan originaliteit, gebrek aan wetenschappelijke nauwkeurigheid en vooral ‘populisme’. Misschien nog het meest verbazingwekkend is dat deze bestseller niet zoals gewoonlijk werd geschreven door een Angelsaksische academicus. In dit geval was de auteur dus die jonge historicus die doceerde aan de universiteit van Haifa, en werd het boek geschreven in het Hebreeuws.
Zoals de meeste wetenschappers had Harari een proefschrift geschreven dat bedoeld was voor een handjevol experts, niet voor het grote publiek. Zijn specialisme betrof de autobiografieën van vijftiende- en zestiende-eeuwse soldaten. Niet erg verleidelijk voor een uitgever.
Maar alles veranderde toen Harari Guns, Germs and Steel las, een bestseller van de Amerikaanse geograaf en schrijver Jared Diamond. Een openbaring. Dankzij dit boek kwam hij tot de conclusie dat het mogelijk was om een essay te schrijven vanuit mondiaal perspectief. Het idee voor Sapiens was geboren.
‘Een paar jaar later, toen ik docent was geworden, stemde ik ermee in om een cursus te geven die ik Inleiding tot de Wereldgeschiedenis noemde. Na een tijdje merkte ik dat er kopieën van mijn aantekeningen begonnen te circuleren, ook onder mensen die niet ingeschreven stonden.’
Dat was een extra aanmoediging om zijn lesmateriaal om te zetten in een boek. Maar van succes was nog geen sprake. ‘Hoewel Sapiens het goed deed in Israël, was het niet eenvoudig om het in het Engels te publiceren,’ legt Harari uit. ‘Gelukkig vond mijn man een geweldige agent, waarna we drie jaar lang aan de vertaling hebben gewerkt. Mensen denken weleens dat mijn succes van de ene op de andere dag tot stand is gekomen, maar tussen het moment dat ik Sapiens begon te schrijven en de dag dat het een wereldwijd publiek had, zit bijna tien jaar.’
Mythen
Ook opvallend is dat Harari’s manuscript door vier Israëlische uitgevers werd afgewezen voordat het werd uitgegeven. Ondanks navraag heeft El Mundo niet kunnen achterhalen of deze achteraf zeer pijnlijke gebeurtenissen hebben geleid tot een toename van het aantal zelfmoorden onder de uitgevers in zijn land.
‘Misschien is het meest verleidelijke aan Sapiens wel dat het gaat over de kracht van fictieve verhalen om de geschiedenis vorm te geven. Aangezien ik ben opgegroeid in Israël, realiseerde ik me heel goed in hoeverre deze verhalen kunnen leiden tot de mobilisatie van grote groepen mensen, en zelfs tot conflicten. De ellende in dit deel van de wereld komt niet voort uit een gebrek aan voedsel of uit territoriale ambities, maar is ontstaan door de mythen die mensen elkaar vertellen. Ik weet zeker dat ik me door mijn leven in het Midden-Oosten meer bewust ben geworden van de kracht van verhalen dan wanneer ik in de VS of Groot-Brittannië zou zijn geboren.’
Door Sapiens realiseerde Harari zich dat zowel zijn geografische als zijn persoonlijke omstandigheden invloed hebben op zijn werk. Zo heeft zijn homoseksualiteit invloed op de manier waarop hij zijn onderzoekswerk benadert, omdat die er voor zorgde dat hij van jongs af aan verhalen van de werkelijkheid leerde onderscheiden.
‘Israël was in de jaren tachtig een zeer homofoob land, en dat betekende voor mij dat ik me altijd anders voelde. Het was moeilijk, maar het zette me ook aan het denken. Als tiener kreeg ik te horen dat jongens zich tot meisjes voelen aangtrokken en dat iets anders ingaat tegen zowel de wetten van de natuur als die van God. Het duurde een tijd voordat ik begreep dat ook dat fictie was, dat homoseksualiteit geen enkele natuurwet overtreedt.’ Dat leidde voor Harari tot de vraag: ‘Hoe zit het met God? Als hij zou bestaan, waarom zou hij mensen dan straffen voor de liefde?’
Harari’s invloed is zo groot dat in een land als Hongarije de regering van Viktor Orbán heeft geprobeerd zijn literaire werk te censureren. Een van zijn kinderboeken, dat onder andere gaat over een echtpaar van twee moeders en het verhaal van een alleenstaande moeder, kreeg een specifiek omslag. Zoals Harari het noemt, ging het ‘in quarantaine’.
‘Het bevat geen seksscènes of iets anders wat ongepast zou zijn voor jonge lezers,’ zegt Harari. ‘Voor zover ik weet, wordt de bijbel in Hongarije niet verkocht met een speciaal omslag, ook al staan er zeer expliciete beschrijvingen in van verkrachtingen en incest, die niet echt geschikt zijn voor een jeugdig publiek.’
‘Fictieve verhalen geven niet alleen onze samenlevingen vorm, ze veroorzaken ook conflicten’
In zijn toespraken refereert Harari altijd wel aan menselijke vrijheid, of het nu vrijheid van meningsuiting, seksuele vrijheid of vrijheid van godsdienst is. Uit zijn futuristische voorspellingen spreekt de angst voor de overheersing van mensen door machines – Harari heeft een hang naar het apocalyptische. Wel leerde Harari zijn man, zo vertelde hij in een interview in het Amerikaanse CBS-programma 60 Minutes, kennen via een datingapp. Harari is dus net als iedereen in zekere mate prooi van het dataïsme.
Een van de belangrijkste boodschappen uit Sapiens, is dat onze soort haar vermogen om de wereld te domineren dankt aan de flexibele samenwerking tussen grote groepen mensen en aan ons geloof in denkbeeldige entiteiten zoals goden, geld of mensenrechten. Wat wij vooruitgang noemen, is in werkelijkheid een zeer goed uitgewerkt fictief verhaal, dat onze economische en institutionele structuren bijeenhoudt.
In de recente speciale tiendejubileumeditie van Sapiens maakt de auteur een technofoob grapje: hij liet de inleiding schrijven door een kunstmatige-intelligentietool. In zijn beoordeling daarvan schrijft hij: ‘De resulterende tekst is in literair en intellectueel opzicht een mengelmoes. Voorlopig ben ik gerustgesteld: GPT-3 zal mijn baan niet innemen, tenminste voorlopig nog niet. Aan de andere kant sta ik versteld. Ik las de tekst met open mond, stomverbaasd en vol ongeloof.’ Hij geeft toe dat het hem ‘een minuut of twee’ kostte om zichzelf ervan te overtuigen dat de tekst niet van eigen hand was.
Als AI in staat is om verhalen te vertellen zoals wij dat door de eeuwen heen hebben gedaan, brengt die vaardigheid ons als soort dan in gevaar?
‘De mythen en legenden die ons verteld zijn lopen vaak erg uiteen, maar ze hebben allemaal één eigenschap gemeen: ze zijn alle geboren uit de menselijke geest. Nu hebben geavanceerde AI-systemen onze taal gehackt en vertellen ze verhalen zoals de onze. Dat is inderdaad een groot gevaar voor ons. De verhalen geven niet alleen onze samenlevingen vorm, ze veroorzaken ook conflicten. Bedenk hoe moeilijk het vandaag de dag is om te communiceren met iemand die in andere verhalen gelooft dan jij. Stel je nu eens voor hoe moeilijk het zal zijn als er grote groepen mensen zijn wier geloofssystemen door AI zijn gecreëerd. De toenemende aanwezigheid van deze technologie in ons leven zal het ons misschien nog moeilijker maken om elkaar te begrijpen. Het zou kunnen betekenen dat we uiteindelijk allemaal in de hallucinatie van kunstmatige intelligentie leven.’
Of we nu wel of niet in een gecomputeriseerde matrix leven, Harari heeft veel te danken aan Sapiens. Het boek veranderde hem van anonieme auteur in goeroe van beroemdheden en leiders.
Hij erkent dat deze bevoorrechte positie zijn beeld van machthebbers heeft veranderd, van wie hij vroeger dacht dat ze een unieke visie op de menselijke natuur hadden. ‘Als dat zo is, dan houden ze die goed geheim,’ zegt hij. Nu wekt hij meer nieuwsgierigheid bij hen op dan andersom. Veel van ’s werelds hooggeplaatsten vragen hem naar zijn profetieën. Wat betreft hun zorgen wijkt het brein van bijvoorbeeld een groot politicus niet veel af van die van bijvoorbeeld een winkelier, heeft Harari gemerkt. ‘Daarom zeg ik tegen politici en zakenmensen die mij om advies vragen, wat ik tegen iedereen zeg: neem de tijd om even uit te schakelen. Van tijd tot tijd hebben we allemaal behoefte aan een informatieloze periode van een dag of twee. Deze mensen voelen een enorme druk om altijd maar verbonden te blijven.’ En hij voegt eraan toe: ‘Hoe machtig iemand ook is, doorgaans heeft diegene geen controle over de eigen geest.’
Wat in ieder geval duidelijk is, is dat Harari controle wil hebben over zijn eigen tijd; de reden dat hij slechts ‘1 procent’ accepteert van de vele aanbiedingen die hij dagelijks krijgt. Zo houdt hij tijd over om te schrijven.
Tot slot, wat is het grootste nadeel aan de roem die Sapiens u heeft opgeleverd?
‘De constante selfies.’
+ There are no comments
Add yours